طبقه سه

درآمدی بر پیدایی بنیادگرایی متحجرانه و مقدس‌مآبی جدید

چند سالی است رسم شده هرگاه تحجرِ ریشه دوانده در متن و بطن جامعه مذهبی در جایی بروز می‌کند و سر بر می‌آورد، با برچسب شیعه انگلیسی، سر و ته مسئله را هم می‌آوریم. نمی‌دانم چگونه می‌توان اعلان کرد که اغلب قریب به اتفاق نشانه‌های حادّ تحجر، در کسانی بروز کرده که نه تنها هیچ و تاکید می‌کنم هیچ ارتباطی با ضد انقلاب ندارند، بلکه از قضا به کلی در درون خانواده انقلاب قرار دارند.
ترویج خرافات و مطالب سست و بی‌بنیاد به عنوان طب اسلامی و سنتی، مخالفت با تدابیر بهداشتی، ایجاد دوگانه سلامت/ زیارت، مخالفت‌ها و ان‌قلت‌های انبوه در زمینه محدودیت و سپس تعطیلی مساجد و حرم‌ها و حجم زیاد از مباحث بی‌حاصلی که مآلاً پیشگیری را کُند و به شیوع کمک می‌کند؛ از سوی طلاب جوان یا فضلای موجهی صادر می‌شود که هیچ ارتباطی با شیعه انگلیسی ندارند. هراس انگیزتر از سرایت کروناویروس، سرایت آن چیزی است که در آینه این ایام به عینه دیدیم؛ ما با سرایت ویروسی به مراتب مهلک‌تر از کرونا مواجهیم: مقدس‌مآبی و تحجر.

تأملی بر تلاقی مسائل زنان و انقلاب اسلامی

آیت‌الله خامنه‌ای پنج دهه پیش در گفتارهای طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن و در گزارشی از وضعیت اندیشه اسلامی از ناکارآمدی فراگیر آن در ایجاد تغییر اجتماعی و جامعه‌سازی سخن می‌گویند. از این‌که اندوخته‌های حکمی کلامی درباره توحید، شامل کلیاتی است که در برابر امر عینی، در مواجهه با مسئله و در تشکیل یک جامعه توحیدی، بی‌اثر است.

 نگاهی کلی و گذرا به پژوهش‌های اسلامی در حوزه زن و البته در سطوحی کلان‌تر در حوزه علوم اجتماعی نشان می‌دهد گویا بار دیگر و نیم قرن پس از آن گزارش انتقادی، وضعیت اندیشه اسلامی به ویژه در حوزه زنان به کلی‌گویی، جزئی‌نگری و مآلاً ناکارآیی در مواجهه با حل مسئله و ایجاد تغییر مواجه شده است. طرفه آن‌که به عنوان نمونه بیش از دو دهه پژوهش متمرکز در حوزه زنان٬ در مواجهه با مسئله زنانگیِ نابرابری، هیچ گفتار مؤثری یا حتی مدونی ندارد. حال آن‌که این از واضح‌ترین مسائل جامعه زنان و جامعه ماست و منابع مالی اغلب پژوهش‌ها و مراکز پژوهشی اسلامی در حوزه زنان نیز همین جامعه و منابع عمومی است.

 تحدید مطالعات و مسائل زنان به موضوع‌هایی در حوالی حجاب و پوشش و خانواده که از اساس طرحی ایستا و متحجرانه است؛ آن‌گاه پافشاری چند ده‌ساله بر این زمین نازا و نادیدن دیگر مسائل حوزه زنان، جملگی در سلسله عاملان وضع موجودِ اندیشه اسلامی در حوزه زنان به شمار می‌روند.

معرفی یک مجله و پیشنهاد سیزده مقاله

پیش‌تر همواره دلزده از کلی‌گویی‌ها و خشت-کتاب‌های بی‌حاصلِ علوم اجتماعی ایرانی، آرزو داشتم متن‌های تحلیلی و مسئله‌مند روزنامه‌ها و مجلات جهان را بخوانم. کم و بیش می‌دانیم هنوز در جهان روزنامه‌هایی هستند که بر خلاف بولتن‌های حزبی‌ای که در این‌جا روی دکه می‌بینیم عمل می‌کنند. روزنامه‌ها و مجلاتی که به صفحات‌شان را از هجویات سیاسی پُر نمی‌کنند و حامل وجوهی از اندیشه نیز هستند.

یک مثال بزنم؛ چهل‌سال پیش فوکو برای مشاهده انقلاب به ایران آمد و نتیجه مشاهداتش را در چند یادداشت برای روزنامه کوریره دلا سرا نوشت. الان دقیقا چهل‌سال است که برخی اندیشوران علوم اجتماعی در ایران، انتزاعیاتی در مورد آن یادداشت‌های فوکو به هم بافته‌اند که اگر همین‌ها را همان موقع در خیابان‌های تهران یا قم به خودِ می‌گفتند، فوکو هم عابد و زاهد و مسلمانا!

الغرض دوست داشتم مقالاتی را بخوانم که شبیه متن‌های فوکو در روزنامه کوریره دلا سرا باشند: متن‌هایی که عمیقا علمی هستند، آن‌قدری که بتوانند چهل سالی دکان‌دارانی در علوم اجتماعی را سرگرم کند! در عین حال کاملا ناظرند به مسئله‌ها و رویدادهای عینی. مشکل اما آن‌جا بود که خواندن حجم بالایی از مقالات به زبانی غیرفارسی کمی وقت‌گیر و شاید خسته‌کننده باشد؛ به علاوه رصد این همه مجله و روزنامه و انتخاب برخی مقالات از میان آن، به طور عادی از عهده یک نفر خارج است.

چند سالی است اما یک جمع واقعا خوش فکر دقیقاً این کار را می‌کنند. اوائل فقط یک سایت داشتند؛ بعد انتشارات‌شان اضافه شد و بعدتر یک فصل‌نامه. کارشان دقیقاً همان چیزی بود که روزی آرزو داشتم؛ خیلی از ما آرزو داریم ترجمه فارسی مقالات اندیشه‌ای-روزنامه‌ای جهان را بخوانیم و ترجمان با یک دروازه‌بانی عالی، هدف‌مند و فهمیده دقیقاً همین کار را می‌کند؛ مقالات بنگاه‌های معتبری مثل NewYorker، Jacobin، aeon، NewStatesman، Atlantic، Guardian، DemocracyJournal را سایت و مجله ترجمان منتشر می‌کنند. خلاصه این‌که اگر اهل خواندن باشیم، ترجمان چیزی شبیه یک آرزوی تحقق یافته است.

در روزهای اخیر اقدام‌های رو به جلو علیه کرونا با یکی از هفت نگرش اجتماعی بازدارنده مواجه می‌شد:

اول. عده‌ای گفتند بازی سیاسی طرفداران دولت برای کاهش مشارکت است. برای آن‌ها سیاست مهم‌تر از سلامت است.

دوم. عده‌ای گفتند اعمال محدودیت‌ها برای زدن زیارت و ولایت است. برای آن‌ها درکی که از زیارت و مذهب دارند مهم‌تر از سلامت است.

سوم. عده‌ای گفتند توطئه آمریکا و غرب است. برای این‌ها توطئه مهم‌تر از سلامت است.

چهارم. عده‌ای گفتند سرایت بیماری امکان ندارد! و درمان آن نزد اطباء اسلامی است. برای آن‌ها پاسخ اسلامی به مسئله مهم‌تر از سلامت است

پنجم. عده‌ای گفتند از شنبه همه چیز عادی می‌شود اما شنبه آغاز هفته پیک کرونا ست. آن‌ها متخصص امنیت هستند و برای آن‌ها امنیت مهم‌تر از سلامت است.

ششم. عده‌ای هم تلاش کردند از هر اقدام یا عدم اقدامی برای مخالفت با جمهوری اسلامی و بازتولید هراس در جامعه استفاده کنند. برای آن‌ها براندازی مهم‌تر از سلامت است.

هفتم. عده دیگری هم البته وجود داشتند؛ کسانی که بسترساز برآمدنِ «از شنبه همه چیز عادی می‌شود» هستند اما یا در سکوتند و یا آدرس سازمان بهداشت جهانی را می‌دهند. برای آن‌ها غرب مهم‌تر از سلامت است.

سلامت مسئله برجسته این روزهای ماست. عدالت اما مسئله هر روز ماست. مواضع هفت گانه فوق اما در برابر هرگونه مسئله گرایی مقاومت منفی بازتولید می کنند. از این روی نقش این هفت دسته فوق در قصه عقب‌ماندگی در عدالت، با نقش این روزهاشان تقریباً مشابه است.

یادداشت منتشر شده در کانال تلگرام طبقه سه

به یاد استاد سید هادی خسروشاهی

قبل‌تر گمان می‌کردم جستجو در آثار و آراء سید جمال برای ما خیلی مهم است اما اخیراً متوجه شدم این کار خیلی خیلی مهم است و چه بسا یکی از ضروری‌ترین نیازهای فکری زمانه ماست. در زمانه‌ای که تحجر در میان بخش قابل توجهی از اهالی تفکر اسلامی و نیز نیروهای دوستدار انقلاب اسلامی رشد قابل ملاحظه‌ای داشته؛ در زمانه‌ای که برخی نیمه‌سوادها ناسزا به سید جمال را رسالت خود می‌دانند! خیلی مهم است که ما بتوانیم متن مقالات و رسائل سید جمال را بخوانیم؛ خیلی مهم است از زندگی او چیزهای بیشتری بدانیم و از اسناد مهمی پیرامون او را اطلاع کسب کنیم. در هجوم نیمه‌سوادهایی که مضمون تحول در علوم اجتماعی و طبیعی را یکسره هجو کرده‌اند، اندیشه اجتماعی سید جمال یکی از مهم‌ترین درس‌هایی است که باید فرابگیریم. استاد سیدهادی خسروشاهی به طرز عمیقی این نیاز را درک کرده بود و از معلم‌های بی‌نظیرِ سیدجمال بود برای نسل ما.

خلاصه‌ای از یادداشت‌ها و بحث ارائه شده:

تلاش برای بازتعریف اجتماعی انتخابات؛ گذری بر معنای «پیروزی»

از جمله مهمترین مفاهیمی که به واسطه تفوق تفکر جناح راست و احزاب اصولگرا، در ذهن نیروی اجتماعی انقلاب اسلامی (حزب الله) مغلوبه شده، مفاهیم و دوگانه های شکست/پیروزی، تکلیف/نتیجه و مانند آن است. از آن جا که احزاب در معنای کنونی آن تنها قبائلی جهت کسب، حفظ و بسط قدرت هستند، کلیه روندهای مشارکت سیاسی را به فرایندهای در راستای کسب قدرت تقلیل داده‌اند. آن‌ها در هیچ انتخاباتی، هیچ هدفی به جز طی مسیرهای منتهی به کسب قدرت ندارند. انتخابات یک فرصت بی‌بدیل برای بسط جمهوریت به لایه‌های اجتماعی، گفتگو، دیدار با دیگری، بیان ایده‌ها، بازتولید سرمایه اجتماعی، ابراز هویت و غیریت و نقد و پالایش روندهای بسیج نیروی اجتماعی است. حزبی‌ها اما از انتخابات فقط کرسی را می‌فهمند. آن‌ها عملا «انتخابات» را به «منتخب» تقلیل داده‌اند و تنها چیزی که برای‌شان اهمیت دارد طی مسیرهایی است که قبیله را در دست‌یابی به قدرت نزدیک‌تر کند. از این رو دال مرکزی گفتار و رفتار انتخاباتی آن‌ها وحدت است نه هیچ چیز دیگر.
در نگاه انقلاب اسلامی اما آن‌چه سیاست‌ورزان حرفه‌ای و حزبی مقصد می‌پندارند تنها یک بهانه است. نتیجه با پیروزی به دست نمی‌آید، بلکه با عمل به دست می‌آید: «موجیم و وصل ما از خود بریدن است؛ ساحل بهانه است، رفتن رسیدن است».

یادداشت‌های بحث ارائه شده در دو نشست «جهان پهلوان» و «قهرمان بدون مرز»؛ منتشر شده در کتاب عقل سرخ؛ یادنامه علوم اجتماعی ایران برای حاج قاسم سلیمانی

انسان انقلاب اسلامی: حاج قاسم سلیمانی

برای درک وقوع یک پدیده باید از شرایط امکان آن بپرسیم. قاسم سلیمانی به مثابه یک پدیده چگونه امکان یافته است؟ هنگامی که به این پرسش پاسخ بدهیم، خواهیم توانست به این پرسش‌ها نیز پاسخ بدهیم که پیامدهای این پدیده یعنی شهید قاسم سلیمانی و واکنش‌های انسانی به شهادت او و آن‌گاه تشییع شهید قاسم سلیمانی چگونه پدیده‌‌هایی هستند؟ بنابراین مقدم بر هر گفتگویی باید تلاش کنیم به این پرسش‌ها پاسخ بدهیم که حاج قاسم سلیمانی کیست؟ و شرایط امکان آن کدام است؟ هنگامی که در بیستم اسفند 1337 در روستای «قنات ملک» در جنوب کرمان نوزادی متولد شد که نام قاسم را برای او انتخاب کردند؛ هیچ کس چنین آینده‌ای را برای او نه فقط تصور بلکه حتی آرزو هم نمی‌کرد. بعدها خود او هم چنین آینده‌ای را برای خود متصور نبود؛ حتی آن هنگام که در پی پهلوانی بود به روایت تصویری منتشر شده، در سال 1356 در وسط گود زورخانه‌ای در کرمان می‌چرخید. حتی همان هنگام نیز او چنین آینده‌ای برای خود متصور و متمنی نبود. این آینده چگونه برای او ممکن شد؟