طبقه سه

این یادداشت می­‌کوشد با دو پرسش اساسی به تشریح ابعادی از نظریه مردم­‌سالاری دینی در اندیشه اجتماعی رهبر انقلاب اسلامی بپردازد: پرسش اول این­که  نقش مردم در اندیشه رهبر انقلاب، که مفهوم/ نظریه مردم­‌سالاری دینی آن را بازتاب می­‌دهد، از کدام بنیادهای نظری برخاسته است؟ و دیگر این­که این مفهوم در اندیشه اجتماعی رهبر انقلاب چه موقعیت دارد؟

در نظریه رهبر انقلاب درباره مردم‌سالاری دینی، مردم به مثابه یک راه حل برای تمام مسئله­‌های اجتماعی مطرح است: «حرف مکرّرگفته‌شده و بارهاگفته‌شده را می­خواهیم باز یک بار دیگر بیان کنیم، خلاصه‌اش این است که می­‌خواهیم بگوییم مسئولین کشور بدانند و آحاد مردم بدانند که حلّ مشکلات کشور جز به دست خود آحاد این کشور عملی نیست و شدنی نیست؛ چه مشکلات اقتصادی، چه مشکلات فرهنگی؛ همه نوع مشکلات».

بر حسب این استدلال مرز «سیاست‌گذاری» و «جنبش اجتماعی» از میان برداشته شود: مردم در اندیشه رهبر انقلاب هم در سطح امر سیاسی (Politics) مطرح است و هم در سطح خط مشی‌گذاری (Policy).

مردم؛ راه حلی برای تمام مسائل اجتماعی

درآمدی بر روش­‌شناسی و جایگاه مقوله­ «مردم» در اندیشه اجتماعی رهبر انقلاب

این یادداشت می­کوشد با دو پرسش اساسی به تشریح ابعادی از نظریه مردم­سالاری دینی در اندیشه اجتماعی رهبر انقلاب اسلامی بپردازد: پرسش اول این­که  نقش مردم در اندیشه رهبر انقلاب، که مفهوم/ نظریه مردم­سالاری دینی آن را بازتاب می­دهد، از کدام بنیادهای نظری برخاسته است؟ و دیگر این­که این مفهوم در اندیشه اجتماعی رهبر انقلاب چه موقعیت دارد؟

روش­شناسی مردم­سالاری دینی در اندیشه اجتماعی رهبر انقلاب

نظریه­ای که رهبر انقلاب در زمینه‌ی مردم‌سالاری دینی می‌پرورانند، در متن خود واجد ویژگی­های منحصر به فردی است.[1] پرسش پیش­روی این بررسی اما این ویژگی­ها و اختصاصات متنی نیست. پرسش اصلی این بررسی این است که وجوه متمایر نظریه­ی رهبر انقلاب در زمینه مردم­سالای دینی بر اساس کدام نگرش به هستی، انسان و آگاهی استوار است؟ هر نظریه‌ عقبه­ای از استدلال­های هستی‌شناختی، انسان‌شناختی و معرفت شناختی خاص خود را دارد. موضعی که یک نظریه پرداز در این زمینه دارد تأثیر به سزایی در ساخت و محتوای نظریه‌اش خواهد داشت.[2] این خاستگاه­های مسیر برخاستن یک نظریه را نشان می­دهد و شناخت این مبانی روش‌شناسی بنیادین یک نظریه است. روش­شناسی بنیادین راجع به فهم مسیری است که یک نظریه برای شکل‌گیری، از بنیادهای نظری تا نظریه پیموده است.[3]

الف. مبانی هستی‌شناسی

نگاهی که رهبر انقلاب به هستی دارند مبتنی بر نگرشی خاص به توحید است. بررسی این نظریه مجالی دیگر را طلب می‌کند اما امهات آن را در پیش از انقلاب در یک سلسله سخنرانی تحت عنوان «طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن»[4] و در کتابی تحت عنوان «روح توحید نفی عبودیت غیر خدا»[5]مطرح شده و در سخنرانی‌ها و پیام‌های متعددی پس از انقلاب اسلامی نیز بازتاب یافته است.[6]بر وفق نگرش توحید ناب  توحید واجد روحی است که عبارت است از نفی عبودیت غیر خدا. در این جا مسئله‌ی مهم این است که عبودیت را باید درست و قرآنی فهم کرد نه «سطحی و عامیانه»[7]. عبودیت شامل هرگونه سلطه‌ی اجتماعی می‌شود. در جوامعی که به دو طبقه مستضعف/ مستکبر باشند تقسیم شده باشد «نمودارمظهر الوهیت و عبودیت، همین رابطه‌ی نامتعادل میان دو طبقه است»[8]؛ از این روی توحید ناب یک دیدگاه معترض و متعرض بر سلطه‌های اجتماعی است.[9]

بر این اساس است که نگره‌ی توحید ناب بر اهمیت بعد اجتماعی توحید و «نفی عبودیت غیر خدا» تأکید می‌کند. این دیدگاه از «تحریف مفهوم توحید» سخن به میان می‌آورد و مبتنی بر استدلال‌های مفصلی که پیش می‌کشد تلقی توحید به مثابه «یک نظریه فلسفی و ذهنی» را یک برداشت «عامیانه» و البته «رایج» بر می‌شمارد.

مسئله‌ی مهم این ست که اگر صرفا مبتنی بر برداشت عامیانه و رایج فلسفی و ذهنی به توحید نگریسته شود، مفهوم توحید هیچ امتداد اجتماعی نخواهد داشت؛ اما مبتنی بر تلقی «توحید ناب» مردم و روابط اجتماعی به مثابه تداوم این نظریه خواهند بود. مردم‌سالاری دینی بر چنین درکی از توحید استوار است. درکی که «مردم» و بر هم زدن روابط مستضعف/ مستکبر را یک بخش و مفهوم مرکزی از توحید به حساب می‌آورد. 

ب. مبانی انسان‌شناسی

چه نوع نگرش به انسان نظریه‌ی مردم‌سالاری دینی را صورت بندی می‌کند؟ مهم‌ترین بنیاد انسان‌شناختی نظریه‌ی مردم‌سالاری دینی که شامل محوریت دادن به نقش مردم در «نهضت» و «نظام» اسلامی می‌شود بر اساس نظریه‌ی فطرت شکل می‌گیرد.

فطرت مقوله‌ای پردامنه در حکمت اسلامی است و از تأسیس فسلفه‌ی‌اسلامی در آثار فارابی وجود داشته است. در مسیر تطورات مقوله‌ی فطرت اما سه نقطه‌ عطف اساسی می‌توان در روند تطورات این مفهوم تشخیص داد: یکی محی‌الدین ابن‌عربی؛ او اولین کسی است که به طور مستقل درباره‌ی فطرت نظریه‌پردازی می‌کند؛ نطقه عطف دیگر مرحوم شاه‌آبادی است؛ او که اولین کسی‌ است[10] که نظریه‌ایی منسجم و منظومه‌وار از مجموعه‌ معارف دینی را حول مفهوم فطرت می‌پرورانند.[11] و نقطه سوم که عبارت است از امام خمینی؛ ایشان به مثابه بنیان‌گذار نظریه مردم‌سالاری دینی[12]در اندیشه‌های خود ضمن تأثیرپذیری از این دو شخصیت است سطح متکامل‌تری از این مفهوم را پیش می‌کشند. این سطح عبارت است از  فهم تحولات اجتماعی و انقلاب اسلامی بر اساس فطرت؛ که در آراء امام بارها مورد تأکید  قرار گرفته است.[13] همین رویکرد به محوریت فطرت در آراء شاگردان برجسته ایشان در زمینه آموزه­های فلسفی (آیت‌الله مطهری)[14] و آموزه­های سیاسی و اجتماعی (آیت‌الله خامنه‌ای) بازتاب یافته است.

رهبر انقلاب در بیانات متعددی مقوله‌ی فطرت را در سطحی اجتماعی طرح و تئوریزه می‌کنند.[15] از نظر ایشان هدف‌های انقلاب در هماهنگی با فطرت مردم قرار دارد[16]و انسان‌ها به سبب فطرت الاهی‌شان در مردم‌سالاری دینی «اصالت» می‌یابند. از آن‌جا که فطرت یک امر مشترک میان همه‌ی انسان‌هاست نسخه‌ی مردم‌سلاری دینی در زمینه‌ی تکیه به مردم‌ هم مخصوص به مردم ایران نیست و در همه‌ی دنیا مطرح است:

«از اوّل انقلاب تا امروز هر وقتی هر کاری را محوّل به مردم کردیم، آن کار پیش رفته است ... این مخصوص ما ایرانی‌ها نیست. در هر نقطه‌ای اگر کار دست مردم قرار گرفت و مردم دارای هدف بودند .... صحنه وقتی در اختیار مردم قرار گرفت، پیش خواهد رفت.»[17]

ایشان مقاومت تجربه‌ی مقاومت در لبنان فلسطین و برعلیه اسرائیل و تجربه‌ی «نیروهای مجاهد مردمی عراق» و بر علیه داعش و گرامیداشت‌های مردمی بیست و دوم بهمن را نمونه‌هایی از اعتماد به مردم برمی‌شمارند.[18]

ج. معرفت‌شناسی

نظریه‌ی مردم‌سالاری دینی  رهبر انقلاب از چه سنخ معرفت‌هایی بهره می‌برد؟ «وحی»، ‌«عقل» و ‌«تجربه» مبادی این نظریه را تأمین می‌کند.

وحی اولین مرجع و چارچوب کلان بنیادهای معرفتی نظریه مردم‌سالاری دینی است: «مردم سالاری را برخاسته از آموزش‌های قرآنی فراگرفته و بکار بسته‌ایم.»[19]آیاتی از قرآن ناظر به مضامین اساسی این نظریه است: «مردم‌سالاری از متن دین برخاسته است؛ از «امرهم شوری بینهم» برخاسته است؛ از «هو الذی ایدک بنصره و بالمؤمنین» برخاسته است. »[20]

مرجع معرفتی دیگر این نظریه عقل است: « انتخاب مردم‌سالاری، یکی از مظاهر روشن عقلانیت امام در مکتب حیاتبخش و نجاتبخش او بود. »[21]

در سطح دیگر «تجربه» مطرح است. مردم‌سالاری تجربه‌ی منحصر به فرد ملت ایران است: «ما در دنیا تجربه‌ی نویی آورده‌ایم. ما مردم‌سالاری را نه جدا و بیگانه‌ی از معنویت و دین، بلکه توانسته‌ایم کاملا برخاسته‌ی از دین و معنویت در کشورمان مستقر کنیم.» این تجربه در عین عمر کوتاه، عمق بلندی دارد و کاملا قابل تأمل و تقلید است: « [مردم‌سالاری دینی] تجربه‌ی جدید و جوانی است؛ اما تجربه‌ی قابل تأمل و پیگیری و قابل تقلیدی است»^.[22]

بخش عمده‌ای از افق‌های آتی بسط این نظریه از جمع‌بندی و تأمل در. تجربه‌های تاریخی اجتماعی از ابتدای انقلاب اسلامی تا کنون، مانند  تجربه‌ی «بسیار دشوار جنگ»[23]به دست می‌آید: «از اوّل انقلاب تا امروز هر وقتی هر کاری را محوّل به مردم کردیم، آن کار پیش رفته است»[24]

موقعیت مردم­سالاری دینی در اندیشه رهبر انقلاب

در نظریه رهبر انقلاب درباره مردم‌سالاری دینی، مردم به مثابه یک راه حل برای تمام مسئله­های اجتماعی مطرح است: «حرف مکرّرگفته‌شده و بارهاگفته‌شده را می­خواهیم باز یک بار دیگر بیان کنیم، خلاصه‌اش این است که می­خواهیم بگوییم مسئولین کشور بدانند و آحاد مردم بدانند که حلّ مشکلات کشور جز به دست خود آحاد این کشور عملی نیست و شدنی نیست؛ چه مشکلات اقتصادی، چه مشکلات فرهنگی؛ همه نوع مشکلات».[25] بر حسب این استدلال مرز «سیاست‌گذاری» و «جنبش اجتماعی» از میان برداشته شود: مردم در اندیشه رهبر انقلاب هم در سطح امر سیاسی (Politics) مطرح است و هم در سطح خط مشی‌گذاری (Policy).

در سطح ساسی مردمی­سازی عرصه­های حیات اجتماعی مطرح است. فرایندی که با اولویت مردم­سالاری در عرصه سیاسی آغاز شده و به مردم­سالاری اجتماعی ختم می­شود. مردم­سالاری در عرصه سیاسی خود در دو سطح نظام­ (ساختار حکومت) و قدرت (اعمال حاکمیت) مطرح است. رهبر انقلاب در سخنان متعددی عاملیت مردم را در سطوح نظام­سازی(نظام اسلامی) و دولت­سازی(دولت ­اسلامی) مطرح کرده­اند.[26] کوشش ایشان برای طرح مردمی­سازی پاسخ به چالش­های اجتماعی، در تداوم تجربه امام خمینی در عرصه­ی سیاست­گذاری[27]، تجربه­ای خاص از سیاست­گذاری عمومی در جمهوری اسلامی را به وجود آورده که در جای خود قابل بررسی است.[28]