بررسی هایی درباره ی نظریه اجتماعی غیر رسمی: مناسبات مطالعات دفاع مقدس و رویکردهای پست مدرن
طبقه سه - بررسی هایی درباره ی نظریه اجتماعی غیر رسمی: مناسبات مطالعات دفاع مقدس و رویکردهای پست مدرن
بررسی هایی درباره ی نظریه اجتماعی غیر رسمی:
مناسبات مطالعات دفاع مقدس و رویکردهای پست مدرن
1-کتاب «دیدگاه؛ پنج گفتار درباب تاریخ فرهنگی با نگاهی به جنگ ایران و عراق» -همان طور که یکی از مؤلفان آن پیش بینی کرده- از جمله کتاب هایی است که بحث و گفتگوی بسیاری را پیرامون خود شکل خواهد داد و هدف پرسش و نقد قرار خواهد گرفت. (دیدگاه:۳۹) این نوشته تلاش خواهد کرد بخشی از این بحث و گفتگو را شکل دهد. البته به نظر می رسد بررسی دیدگاه عمیقا نیازمند یک بررسی مقدماتی است: این کتاب از موقعیت و زمینه ای بر می خیزد که یک بررسی صحیح درباره ی آن، ناگزیر باید از بازخوانی این موقعیت متن مند شروع شود. این زمینه عبارت است از کار دفتر ادبیات و هنر مقاومت در بیش از دو دهه اخیر؛ این یادداشت قصد ورود به متن کتاب را ندارد، هر چند خالی از اشاراتی به آن نخواهد بود؛ در این جا بیشتر شکل دادن به یک گفتگو مورد نظر است. گفتگو درباره ی زمینه های اجتماعی و الزامات و مناسبات معرفت شناختی پیدایش این اثر؛که خود نشانهای از یک رویکرد کلان و یک دوران خاص در مطالعات دفاع مقدس و بلکه کلیت علوم اجتماعی در ایران است. و در دل این گفتگوهاست که ظرفیت ها و ظرافت های پژوهش دفاع مقدس برای نظریه اجتماعی بهتر روشن خواهد شد.
2-برای بررسی دفتر ادبیات و هنر مقاومت به عنوان بستر شکل گیری دیدگاه، به ناچار ابتدا باید یکی- دو مفهوم به عنوان مقدمه و چارچوب مفهومی این بررسی تشریح شود.
یکی از این مفاهیم مفهوم «علوم اجتماعی غیر رسمی» است؛ اصطلاحی که بر اساس مفهوم «جامعه شناسی دگرواره» در کار فریدالعطاس، جامعه شناس مالزیایی بهتر قابل فهم و تشریح است. همانطور که میدانیم العطاس متأثر از پدر و عموی خود، حسین و نقیب العطاس، مشخصا بر روی جامعه شناسیهای دگرواره و آلترناتیو کار می کند. او چند سال پیش کتابی منتشر کرد که گزارش و تصویر جامعی از تلاش ها برای دسترسی به جامعه شناسی دگرواره در جوامع آسیایی دست می دهد[۱]؛ برای نوشتن مقالاتی که در این کتاب گرد آمده اند به هفت- هشت آسیای جنوب شرقی کشور سفر کرد و کوشید تا گزارش جامعی از ایده ها و مفاهیم گفتمان های جایگزین در علوم اجتماعی در این کشورها دست دهد. همچنین زمینه های بسیاری وجود دارد که برای العطاس یک آشنایی نزدیک و شناخت کامل از فضای ایران و علوم اجتماعی آن فراهم آورده است. او در مصاحبهای نتیجه ی این شناخت خود را این چنین مطرح می کند: «بحث این است که جامعه شناسی رسمی در ایران واقعا دچار بحران شده است. جامعه شناسی ای که در دانشگاه تدریس می شود بسیار پوزیتیویست و توصیفی است. جامعه شناسی ایران در واقع خارج از دانشگاه و در نشریات و نشست ها ظهور یافته است. در واقعنوعی فرهنگ جامعه شناسانه در محافلی غیر از دانشگاهشکل گرفته است که حتی بین دانشجوها هم دیده می شود اما نه در کلاس های درس. این فرهنگ راه تولد نوعی جامعه شناسی جدید را هموار می کند.»
مفهوم «علوم اجتماعی یا جامعه شناسی غیر رسمی» در این مقاله، ناظر به استدلال العطاس درباره گفتمان های دگرواره، قابل تعریف است. البته غرض از طرح این بحث صرفا پیش کشیدن یک چارچوب مفهومی برای بررسی کارهای دفتر ادبیات و هنر مقاومت است و تفصیل آن از حوصله ی نوشتار خارج است. اما به اختصار می توان گفت مفهوم «علوم اجتماعی غیر رسمی» مشخصا بازگشت می کند به آن دسته از بحث ها و نظراتی که درباره ی مسائل عینی اجتماعی بحث های جدی ای را پیش می کشد، امادر عین حال «مکان» این مباحثات جایی خارج محافل آکادمیک و نهادهای رسمیِ این علوم است. البته در اینجا مراد از مکان، فراتر از موقعیت مکانی و جغرافیایی، بستر و ساختار اجتماعی و همچنین مکانت فکری و جغرافیای معرفتی است.
در چارچوب مفهوم علوم اجتماعی غیررسمی بهتر می توان کارکرد «دفتر ادبیات و هنر مقاومت» را تحلیل کرد. اگر جوهره ی علوم اجتماعی را دانش شکل گرفته پیرامون مسائل عینی یک جامعه، و نه شرح و یا نقد نظریه های اجتماعی بدانیم، این مرکز یکی از معدود مراکزی است که طی حدود دو و نیم دهه اخیر، درباره جنگ ایران و عراق و مسائل هم بود با آن – به مثابه یکی از اصلی ترین مسائل اجتماعی ما- به صورت مدون کار کرده است. در شرایطی که علوم اجتماعی رسمی در همه ی این مدت پدیده ی بزرگی همچون جنگ تحمیلی را با آن ابعاد و گستره ی تاریخی و اجتماعی نادیده گرفته و تقریبا به سکوت طی کرده است؛ این دفتر ادبیات و هنر مقاومت است که یک کانون مهم تفکر و مطالعه، پیرامون یک رشته از مسئله های عینی جامعه ایجاد کرده است.
اگر همچنان که موافقان و مخالفان جامعه شناسی رسمی در ایران دنبال می کنند، نظریه اجتماعی را یک چیز تولید شده بدانیم که کار ما در برابر آن تنها شرح نظری یا آزمون تجربی است، یا اگر نظریه اجتماعی را یک رشته استدلال ها و بصیرت های کلی و فلسفی درباب انسان و جامعه و تاریخ بدانیم، در این صورت نمی توان کار دفتر ادبیات و هنر مقاومت را در چارچوب نظریه اجتماعی تحلیل کنیم؛ چرا که هم به روش معتقدان علوم اجتماعی شرح یا آزمون یک سری از متون و نظریات موجود نیست و هم مسئله ی آن به بیان فلسفی منتقدان علوم اجتماعی جزئی است. اما اگر جوهره ی نظریه اجتماعی را در پردازش صورت بندی شده یِ مسئله ی عینی و اجتماعی بدانیم، آن گاه کار دفتر ادبیات و هنر مقاومت از معدود کانون های شکل دهی به نظریه اجتماعی در ایران، و خود یک نظریه ی اجتماعیِ البته در حال شدن است.
مسئله ی دیگری که در این رابطه اهمیت دارد «مسیری» است که دفتر ادبیات و هنر مقاومت به مثابه یک کانون مهم در جامعه شناسی غیررسمی در بررسی این بخش مسائل اجتماعی پیموده است؛ که مسیری تکاملی به نظر می رسد. به این معنا که بنیاد این دفتر بر اساس نوعی «شناخت انضمامی» بنیان گذاران آن از جنگ و دفاع مقدس شکل می گیرد. اگر در روش های تحقیق، مشاهده یا مشاهدهی مشارکتی از کارآمدترین رهیافت های شناخت برشمرده می شود، شناخت پایه گذاران این دفتر علاوه بر آنکه از راه های معمول بهره می گیرد، از یک روش شناخت ناب تر هم ناشی می شود، که عبارت است از مشارکت در جنگ نه به قصد مشاهده ی مشارکتی، یا مشارکت در کنش، که مشارکت در نیت مندی و قصد کنشگران. بعد از این مبتنی بر پایان بلوغ یافته ی این شناخت، یک دوره فعالیت ژورنالیستی رقم می خورد و سپس در «کمان» به بلوغ خود میرسد. در سطح دیگری شناخت های عینی و بی واسطه حاضران و کنشگران دفاع مقدس در چارچوب تاریخ شفاهی، خاطره و … تدوین و منتشر می شود. و مجموع این کارها طی دو دهه نیم اخیر حجم بالایی از شناخت اجتماعی و تحلیل و بررسی نسبت به دفاع مقدس و مسائل هم بود را رقم می زند. ما در اینجا با یکی از پرکارترین کانون های نظریه اجتماعی غیر رسمی مواجه هستیم که اکنون به دورانی جدید از سیر و روند تکاملی خود نزدیک شده است. این بخش از نظریه ی اجتماعی غیر رسمی در دوره ی اخیر، عزم آن را کرده تا داشته های خود را به صورت نظریه ای علمی صورت بندی کرده و در ادامه در فضای اکادمیک نیز مطرح کند.در برهه ی اول از این دوره تلاش عمده ای را برای برقرار ارتباط با محافل علمی، نقد و ترجمه متون مرتبط را در دستور کار قرار می دهد، و در برهه ی اخیر مشخصا متوجه و معطوف به مسئله ی روش می شود.
3- بدیهی است جامعه شناسی رسمی به دلایل مختلف در مقابل ورود نظریه های غیر رسمی به فضای اکادمیک مقاومت کرده و برای طرد آن در درون جامعه علمی و به عبارتی «طرد آکادمیک» آن تلاش می کند. بسترِ این طرد و مقاومت، لایه های معرفت شناختی، روش شناختی و جامعه شناختی خاص خود را دارد. به لحاظ معرفت شناختی همان زمینه هایی که بی توجهی علوم اجتماعی رسمی به اصل جنگ را رقم زده، بی توجهی و مقاومت در برابر نظریه ی غیر رسمی شکل گرفته اطراف آن را نیز رقم می زند. به علاوه این جامعه شناسی رسمی با نظریات از پیش پردازش شده و مدونی سر و کار دارد که از روش بسته بندی شده و سترونی بهره می گیرد و اساسا برای کارهایی که خارج از این روش شناسی تکوین یافته اند، ارزشی چندانی قائل نیست. به لحاظ جامعه شناختی هم به هر حال دستیابی نظریه اجتماعی غیر رسمی به کرسی ها آکادمیک برای شرح و بسط خود، تغییراتی در روابط و نظام منزلتِ موجود در جامعه علمی پدید می آورد، که طبعا مورد استقبال نخواهد بود. در اینجا مسئله ی اساسی فراروی آینده ی این شاخه از جامعه شناسی غیر رسمی شکل می گیرد؛ از آنجا که این شاخه از جامعه شناسی غیر رسمی، به وسیله ی پارادایم رسمی علوم اجتماعی نفی و طرد می شود، تصمیم می گیرد از قهر مدرن ها به مراوده با فضای پست مدرنیسم رو بیاورد و نیاز روش شناختی خود برای صورت بندی داشته هایش را از دل گفتگو با رویکردهای پست مدرن پاسخ دهد.
البته نمی توان انکار کرد که پارادایم های حاکم بر علوم انسانی جهان در قرن نوزده، که تا کنون در ایران ایده ی غالب در محافل اکادمیک است، به لحاظ روششناختی با رویکردهای فلسفه تاریخی، توصیفی و پوزیتویستی ای که دارد، برای شناخت جنگ ایران و عراق و ماهیت متمایز و قدسی آن، در مقایسه با رویکردهای تأویلی، تفسیری و همچنین نشانه شناختی، گفتمانی و در کل پست مدرن، امکان به مراتب کمتری دست می دهد.
دفاع مقدس در تداوم انقلاب اسلامی تمایزات و اختصاصاتی از دیگر پدیده های اجتماعی معاصر دارد که یا از جانب فضای نظریه اجتماعی رسمی نادیده گرفته می شود، یا اساسا با رویکرد توصیفی-پوزیتویستی قابل فهم و توصیف نیست. این هم درست است که با رویکرد پست مدرن این امکان دست می دهد که این جزئیات و اختصاصات دیده شده و افق های جدیدی از معنای جنگ کشف و فهم شود، اما این امکان از این منظر نیست که در فضای پست مدرن این جزئیات و اختصاصات به رسمیت شناخته می شوند، بلکه از این جهت است که در این فضا هیچ چیز به رسمیت شناخته نمی شود! به هر حال بهتر است درباره الزامات معرفت شناختیِ کاربست این رویکردها در حوزه مطالعه دفاع مقدس به دقت گفتگو شود و زوایای مسئله به روشنی به بحث گذاشته شود.
بنابراین عطف توجه مطالعات دفاع مقدس به عنوان یک کانون مهم و فعال در جامعهشناسی دفاع مقدس به مسئله روش، نشانگر رشد و ورود به مرحله صورت بندی علمی شناخت واره هایی است که تاکنون داشته است. اما باید توجه داشت دستیابی به این روش با منطقی که تاکنون در این حوزه حاکم بود رخ داده و صورت می پذیرد. یعنی همان گونه که اصل شناخت در این کانون جامعه شناسی غیررسمی از انضمامی ترین سطوح مسئله ی اجتماعی آغاز شده و با بازتولید آن زمینه ای برای دست یابی به به شناختی کلی تر و انتزاعی تر درباره موضوع مورد بررسی فراهم آمده است، روش تدوین و صورت بندی هم در همین حوزه و با طی این مسیر است که تکوین می یابد؛ نه با واردات از حوزه ی جامعه شناسی رسمی و دیگر حوزه های معرفت شناختی. اگر مطالعات دفاع مقدس روش صورت بندی خود را از طریق بازخوانی روش شناختی محصولات کار خود دنبال کند و تلاش کند با نگاهی فارغ از هنجارها و محدویت های روش شناختی در وجهی گرنددتئوری گونه، شناخت های خود را بازسازی و به تولید روش های آینده ی خود بپردازد، بی شک این حوزه ی جامعه شناسی غیر رسمی در آینده ای نه چندان دور، از مهمترین سرچشمه های نظریه اجتماعی در ایران خواهد بود. طبعا مراد از تلاش برای بازتولید روش، نادیده گرفتن ظرفیت های روش شناختی نظریه اجتماعی رسمی پست مدرن و حتی مدرن نیست. اما یادآوری این نکته ضروری است که نظریه اجتماعی غیر رسمی، در حوزه روش شناختی هم بدون خلاقیتِ تولیدگرایانه و نگرش نقادانه به روشهای موجود، ارزش افزوده ی کار خود را از دست خواهد داد. ارزش افزوده ای که در تمایزاتش با نظریه اجتماعی رسمی و در امکانی که برای فهم بهتر از واقعیت جامعه دارد نهفته است.
4. یک پرسش کلیدی کهدیدگاهدر ابتدا به آن می پردازد، پرسش و دغدغه ای است که پیرامون فاصله علوم اجتماعی و دفاع مقدس/جنگ ایران و عراق وجود دارد. این یک پرسش کلیدی و مبنایی است. اینکه «چرا علوم اجتماعی در ایران به جنگ ایران و عراق نپرداخته است؟» و نوع جوابی که به این پرسش می دهیم، تأثیر به سزایی خواهد داشت در پرداختی که از منظر علوم اجتماعی به جنگ خواهیم داشت.
دیدگاهپاسخ به این پرسش را با بیانی متواضعانه و در سطحی جامعه شناختی تحلیل می کند و عملکرد برخی کنش گران عرصه دفاع مقدس و مطالعات آن را، خصوصا برخی نهادهای رسمی و دولتی از جمله به نوعی خود دفتر ادبیات هنر و مقاوت را در این وضع مؤثر می داند. مشخصا دو مؤلفه ی «ادبی و تبلیغی بودن» و «رسمی بودن» را در این باره پیش می کشد و سبب «سوءظن ها و بی اعتمادی های جامعه ی علمی» به فضای مطالعات دفااع مقدس می داند. (دیدگاه: ۲۷) گرچه این بسترها در این باره قبل توجه هستند، اما به نظر نمی رسد بتوان بر اساس آن وضعیت و نسبت کنونی علوم اجتماعی و دفاع مقدس را تبیین کرد. فاصله ی علوم اجتماعی و دفاع مقدس و یا حتی جنگ ایران و عراق، به سان یک واقعیت اجتماعی، بسی بیشتر از آن است که بتوان با برخی سوءتفاهم ها و سوءظن ها آن را تبیین کرد. چرا که همین وضعیت در مورد نسبت اصل انقلاب اسلامی و علوم اجتماعی و میان همه مسائل پس از انقلاب تاکنون و حتی پیش از انقلاب هم برقرار است. کمتر روی داده که علوم اجتماعی در ایران به معنای عام خود، در این هفت- هشت دهه اخیر، به مسائل اجتماعی عینی مان بپردازد. حداکثر کارکرد بومی و میدانی آن در ایران، آزمون تجربی تئوری هایی بوده که در اختیار داشته: مثلا کاربست نظریات دورکیم در ارتباط با خود کشی، در مطالعه خودکشی ها در فلان منطقه و بهمان ناحیه. همین؛
علوم اجتماعی با این وضعیت خود در ایران،البته یک سری موافقان و منتقدان یا مخالفانی هم دارد. موافقانِ وضعیت موجود و متولیان نهادها و انجمن های جامعه ی علمی علوم اجتماعی رسمی، به جوان بودن علوم اجتماعی در ایران اشاره می کنند، یا به دیگرعوامل جامعه شناختی مثل بسته بودن فضای جامعه؛ این حداکثر تبیینی است که طی این بیست-سی سال سال اخیر درباره ی این وضعیت از طرف نهادهایی مانند انجمن جامعه شناسی ایران مطرح شده است. از هرگونه نقد و بررسی این تبیین که بگذریم، می توان گفت بیان این تبیین ها خود به نوعی پذیرش صورت مسئله و این فاصله است. البته در دیگر هم طرف منتقدان و مخالفان وضعیت کنونی علوم اجتماعی در ایران، که در تبیین این وضعیت، تفاوت ها و تعارض های معرفت شناختی را پیش می کشند، از منظر این فاصله وضعیت بهتری ندارند. طبعا این نوشتار حوصله ی بررسی بیشتر این بحث و وضعیت را ندارد؛ اما مقصود از پیش کشیدن این استدلال درباره ی وضعیت علوم اجتماعی در ایران، این واقعیت است که اگر بخواهیم برای فهم نسبت جنگ و علوم اجتماعی سراغ این پرسش برویم که «چرا مطالعات جنگ بهرهای از علوم اجتماعی ندارد؟» تا حدود در صورت بندی مسئله مان راه را به خطا رفته ایم. چرا که این وضعیت ذیل پرسش کلی تری درباره نسبت و وضعیت کنونی علوم اجتماعی و عینیت جامعه قرار دارد و باید به این گونه پرسیده شود که چرا «علوم اجتماعی در ایران به دفاع مقدس/جنگ نپرداخته است؟» طبعا اگر پرسش فوق و تبیین وضعیت و نسبت علوم اجتماعی و جنگ/دفاع مقدس به این صورت طرح شود، در برقرای این نسبت و تأثیر و تأثرات معرفت شناختی میان دفاع مقدس و علوم اجتماعی، لوازم روشنی خواهد داشت.
5.مسئله ی دیگر که به نوعی به زمینه یدیدگاهو موضوع آن مرتبط می شود، تحلیل فرایند دستاوردهایی است که اخیرا مطالعات دفاع مقدس در فهم معانی دفاع مقدس داشته است. به عنوان نمونه یکی از این دستاوردها تبیینی است که مطالعات دفاع مقدس از ارزش شناختی و معرفتی گلزارهای مطرح کرده است. در حالی که بر اساس استدلالی که جناب کمری و دیگر پژوهشگران مطالعات دفاع مقدس پیش کشیده اند، گلزارها و مزار شهدا به مثابه منبعی سرشار و غنی از نشانه هایی منحصر به فرد در زمینه ی دفاع مقدس قلمداد می شود؛ اما در نگره ی رسمی در زمینه دفاع مقدس، نه تنها هیچ درکی از این نشانه ها وجود ندارد، بلکه این گفتمان به وسیله ی نهادهایی که در اختیار دارد به نابودی این نشانه ها هم می پردازد؛ نهادهایی که به نوعی فلسفه ی وجودیشان در ارتباط با دفاع مقدس است، با «لودر» به جان نشانه هایی افتاده اند که دلالت شان بر وجوهی از معنای دفاع مقدس انحصاری است. به این معنا که با نابودی آن نشانه، بخشی از معنای دفاع مقدس برای همیشه از دسترس فهم خارج می شود. به همان میزان که بلاهت این نگره ی رسمی و نهادهایش در نادیده گرفتن این نشانه ها جای تأسف و تقبیح دارد، هوشمندی مطالعات دفاع مقدس در کشف این حاشیه انگاشته شدههای مهمتر از متن جای تحسین دارد.
اما مسئله در اینجا فهم و تحلیلی است که از فرایند نیل به این قبیل دستاوردها ارائه می دهیم. در اینجا لازم است درباره ی این پرسش کلیدی گفتگو کنیم که آیا همه هوشمندی اخیر در فهم معانی جدید و مهم دفاع مقدس، تنها معلول روشی است که بخشی از مطالعات جنگ ودفاع مقدس در پیش گرفته؟ خانم جمشیدی در دیدگاه تا حدودی این استدلال را پیش می کشد که برای فهم معانی جدید و در حاشیه مانده جنگ باید رویکردهای جدید مطالعاتی را مشخصا در ارتباط با تاریخ فرهنگی جنگ در پیش گرفت. رویکردهای پست مدرن و مطالعات فرهنگی به لحاظ بسترهای وجودی و معرفتیِ تکوین و تکون خود این ظرفیت را دارند که با نگاهی نقادانه به بازشناسی «بسیاری از وقایع و رخدادهای متنوع و پراکنده» که نادیده مانده اند بپردازد.
نمی توان انکار کرد که رویکردهای به تعبیردیدگاهجدید و به تعبیر معرفت شناختی پست مدرن، به انکشاف ظرفیت ها و ظرافت های معنایی بسیاری انجامیده و به نوعی چهره مطالعات جنگ و حتی دفاع مقدس را دگرگون کرده است. این دگرگونی اغلب سبب توجه به وجوه معنایی ای شده که در نگره رسمی نه تنها در حاشیه بود، بلکه اغلب نادیده گرفته شده و گاه نیز انکار می شده است. مطالعات جنگ و دفاع مقدس در دوره ی اخیر خود این دستاورد مهم را داشته که نه تنها فرآورده های معنایی جدیدی را به عنوان دستاورد پژوهش های خود مطرح کند، بلکه به کشف لایه های جدیدی از معنا دست یابد که خود می تواند کانون پژوهش های بسیاری باشد. امروزه مطالعات جنگ و دفاع مقدس، مداحی های دوران جنگ، عکس های جنگ و پیراجنگ، پوسترها، گفتگوهای بیسیم ها، نمایشنامه ها، مستندها و مزار نوشته های شهدا را برای تحلیل نشانگان نهفته در آنها واکاوی می کند تا بتواند وجوه جدیدی از معنای دفاع مقدس را کشف و فهم کند. این در حالی است که این نشانه ها با تمام بار معنایی شان در نگره ی رسمی و غالب، اغلب نادیده گرفته و یا انکار می شوند.
اما نه این چنین است که این رویکردهای جدید تنها روش هایی باشند، بدون پیوست معرفتی و هنجاری؛ و نه این چنین است که کشف معناهایی که مطالعات دفاع مقدس در دوره ی اخیر خود به آن دست یافته تنها معلول این کاربست روش ها باشد.
خوب به یاد دارم یک بار که نابودی کانون های سرشار از نشانه و معنا را در روند یکسان سازی گلزار شهدای شهر اهواز، با جناب کمری مطرح کردم، ایشان دستی به محاسن تقریبا سپیدشده ی خود کشیده و با حسرت جمله ای گفتند قریب به این مضمون که: «هنوز در این محاسن موی سپید نداشتم که در این باره هشدار داده و نوشتهام، کو گوش شنوا».
سؤالی که در اینجا مطرح است این است که آیا جناب کمری که از زمانی که موی سپید در محاسن خود نداشته تا حالا که موی سیاه ندارد، درباره مزارها و ارزش معنایی و معرفتی شان نوشته و می نویسد، آیا این التفات و دیدن این جنبه های نادیده گرفته شده، محصول اتخاذ این روش ها و رویکردهای به بیاندیدگاهجدید و به بیان معرفت شناختی پست مدرن بوده؟
بنابراین در این بخش از گفتگو مایلم بر این نکته تأکید کنم که نه این چنین است که کشف معناهایی که مطالعات دفاع مقدس در دوره یاخیرخود به آن دست یافته یه تنهایی معلول کاربست این روش ها باشد و نیز نه این چنین است که این رویکردهای جدید تنها «روش»هایی باشند، بدون بارمعرفتی و هنجاریِ خاص خود. البته این مهم، چیزی نیست که از نگاهدیدگاهبازمانده باشد؛ همچنانکه در استدلالی که درباره ی راه آیندهی دفاع مقدس پیش می کشد، سخن از پذیرش پیامدهای روش ها و رویکردهای پست مدرن بر فضای هستی شناختی و معرفت شناختی جنگ به میان می آید. (دیدگاه:۶۲)
6.نمی توان با دیدگاه در رنجی که مطالعات دفاع مقدس در وضع کنونی و در گفتمان غالب خود، از زبان هنجارمندِ حاکم می برد، هم داستان نبود. اما پرسش این است که راه رهایی از هنجارمندی کنونی تنها به یک هنجارمندی جدید و پست مدرن ختم می شود؟ ضمن اینکه مکانتی که برای این رویکردهای به تعبیر دیدگاه جدید و به تحلیل معرفت شناختی پست مدرن ترسیم می شود نیز جای تأمل و گفتگو دارد.
مسئله اینجاست که مطالعات دفاع مقدس حتی در وجه گفتمان رسمی آن، اساسا دچار عام گرایی نظریه اجتماعی مدرن (دیدگاه:۵۳) نشده تا بخواهیم با مطالعات فرهنگی و روش های پست مدرن این وجوه دیده نشده در این عام گرایی را، مورد مطالعه قرار دهیم. آیا گفتمان رسمی و غالب دفاع مقدس نتیجه ی برساخت عقلانیت تک تفسیریِ مدرنیته است، تا در مقام نقد آن در پی روش شناسی شورش بر علیه این گفتمان و عقلانیت باشیم؟ اساسا جنگ ایران و عراق و کنش های رزمندگان ایرانی برای علوم انسانی و نظریه اجتماعی مدرنمسئلهنبوده تا نیازی باشد روش ها و رویکردهایی را در مطالعات دفاع مقدس دنبال کنیم که به کار «شورشی علیه مدرنیتهی تک تفسیری» (ص ۵۴) آیند. معدود تلاش ها برای بازتولید نگاه به جنگ ایران و عراق از منظر مدرنیته نه حجم چندانی دارند و نه متدولوژی روشنی و جمعا یک گفتمان حاشیه و کم اهمیت به حساب می آیند. این اشتباه است که تصور شود برای رشد و تکامل مطالعات جنگ و دفاع مقدس، باید علیه گفتمانی مسلطی در این حوزه شورید که به نوعی متأثر نظریه اجتماعی مدرنیته است، چون چنین گفتمانی اساسا یا وجود ندارد، یا اهمیت. گرچه این نقد در کنار بسیاری دیگر از نقدها به نگره ی رسمی در باب دفاع مقدس وارد است که دچارِ نوعی عام گرایی و نادیده گذاشتن وجوه معنایی متعدد است، اما این عام گرایی متأثر از مدرنیته ی تک تفسیری نیست تا شورش پست مدرن علیه آن چاره کار باشد. بی شک مطالعات دفاع مقدس برای بازتولید یک نظریه ی اجتماعی جدید و بلکه سنتی جدید در نظریه اجتماعی، نیازمند این است که در روابط بیرونی خود با دیگر اندیشه های مطرح در نظریه اجتماعی، نگاهی نگاه نقدمحور و حتی شورشی علیه عقلانیت مدرنِ نظریه اجتماعی رسمی داشته باشد، اما این شورش علیه نگره ی غالب در باب دفاع مقدس، شلیک به یک سنگر خالی است.
بنابراین این چنین نیست که این روش های جدید لزوما در اینجا همان کارآمدی را داشته باشد که در موطن خود داشته: هیچ استدلال روشنی وجود ندارد که رویکردهای جدید بتواند دربرابر نادیده انگاشتن وجوهی از دفاع مقدس در گفتمان رسمی، همان نقشی را داشته باشد که همین رویکردها در برابر عام گرایی علوم انسانی داشته اند. آیا گفتمان رسمی دفاع مقدس که به دلیل نادیده گرفتن نشانه ها و وجوه بسیاری از معنای دفاع مقدس به درستی مورد نقد و نکوهش است، مولود عام گرایی علوم انسانی است؟
7. دیگر اینکه شاید رویکرد مطالعات فرهنگی و دیگر رویکردهای پستمدرنِ مطالعه، زوایای تازه ای از معنای جنگ را دست دهند، اما با نسبی و دورن پارادایمی ساختن این معنا، کلیت ان را زیر سوال برده و نابود می کنند. در واقع آنچه نگره ی پست مدرن به ان کمک می کند فهم زوایای معنای جنگ نیست، فهم جزئیاتی از اپیستمه جنگ است و این با آن معنای مؤمنانه ای از دفاع مقدس که دفتر ادبیات و هنر مقاومت در این سال ها طرح کرده و اساسا برای آن بنیاد نهاده شده، تفاوتی بنیادین دارد. نمی توان از محدودیت هایی که سیطره زبان هنجارمند کنونی طی دو دهه اخیر برای فهم معنای دفاع مقدس پیش آورده، به دامن هنجارمندی جدیدی که در رویکردهای پست مدرن تجویز میشود، پناه آورد.
اجازه بدهید در این بخش از گفتگو بیشتر تأمل کنیم.بر این باورم دیدگاه در نسبت زمینه ی علوم اجتماعیِ پست مدرن و دفاع مقدس مسیری را پیش می کشد که خود چندان به الزامات معرفتشناختی آن پایبند نخواهد بود. این مسیر عبارت است از: پذیرش هست یشناختی و معرفت شناختی رویکردهای پست مدرن در بازخوانی جنگ ایران وعراق برای برساختن معنایی غیر و خارج از گفتمان رسمی؛
مایلم با یک مثال منظورم را از این الزامات معرفت شناختی روشن تر کنم. یک مثال عینی از فضای ادبیات، که طبعا به دلیل تفاوت هنر و نظریه، تحولات معرفتی را بهتر و سریع تر باز می نمایاند و این مسیری که برای آینده ی مطالعات جنگ یک آرزو/پیشنهاد است، در حوزه ادبیات داستانی، تا حدودی یک راه طی شده است. مثلا ممکن است کسی ادعا کند رمان «عقرب روی پله های قطار اندیمشک» محصول این روند است در ادبیات داستانی. به هر حال می توان این ادعا را بررسی کرد. با بررسی و تحلیل معرفت شناختی این رمان به یک چنین گزاره ای می رسیم: «پذیرش الزامات معرفت شناختی و هستی شناختی ادبیات پست مدرن در «عقرب روی … » منتهی به برساخت یک معنای جدید و حاشیه ای و غیر رسمی از جنگ ایران و عراق شده است.
اگر جامعه شناسی مدرن با نگرهی عام گرایانه ی خود دفاع مقدس را به جنگ تقلیل می دهد، نگاه پست مدرن به جنگ، تفاوت ان با ضدجنگ را انکار می شود. در نگره ی پست مدرن اساسا ضدجنگ معنای مرسوم را نخواهد داشت: آنچه ضد جنگ خوانده میشود هم معنایی از جنگ است در اپیستمه ای متفاوت که لزوما هیچ تفاوت ارزشی با معانی دیگری که از جنگ ارائه می شود -از جمله معنای مؤمنانه ی رزمندگان- ندارد.
آنچه دیدگاه و نگارنده ی این فصل از این اثر را از این الزام ناگزیرِ معرفت شناختی، فارغ – و نه لزوما غافل- کرده است، یک واقعیت جامعه شناختی است. تجربه ی چندسال اخیر دفتر ادبیات هنر و مقاومت و به طور کل مطالعات دفاع مقدس نشان می دهد گشوده شدن درب رویکردهای پست مدرن به روی پژوهشگران این حوزه، نتیجه ای جز بردن مباحث جنگ ایران وعراق به سمت و سوی محافل علمی و برساخت معانی مهم و در حاشیه نگاه داشته شده نداشته است. اما باید توجه داشت این یک واقعیت جامعه شناختی و مستند به نیت مندی کنش گران و پژوهش گرانی است که مؤمنانه در برساخت این معانی تاکنون مشارکت داشته اند. اما چه تضمینی وجود دارد که تأثیر پذیری فضای هستی شناختی و معرفت شناختی پدیده ی جنگ در همین حد باقی بماند؟ تأثیر جهت و نیت مندی پژوهشگر یک عامل غیر معرفتی است و هنگامی که ما از یک مسیر معرفت شناختی پژوهش سخن می گوییم، باید از الزامات معرفت شناختی آن گفتگو کنیم. پیامد معرفت شناختی این مسیر برابر نهادن معنای جنگ و ضد جنگ خواهد بود، هر چند که به لحاظ جامعه شناختی و تاریخی، با این مرحله فاصله داشته باشیم؛ همچنانی که این ی راه طی شده است در ادبیات و غیر آن و فارغ از نقدهای معرفتی، میزان کآرامدی و موفقیت خروجیهای این مسیر هم روشن است.
هنرِ روش در مطالعات دفاع مقدس باید فهم اختصاصات و تمایزات این پدیده باشد، اگر نه نگاه به اشتراکات جنگ ایران و عراق با دیگر جنگ های جوامع انسانی و حتی حیوانی – که گاه از آن به نگاه انسانی تعبیر می شود- نه راه چندان جدیدی است و نه به گفتگوی چندانی از روش محتاج است، و نه به اختصاصی به رویکردهای به تعبیر دیدگاه جدید و به تدقیقِ معرفت شناختی پست مدرن دارد. همان عام گرایی علوم انسانی و همان مدرنیته ی تک تفسیری که به درستی مورد انتقاد دیدگاه است نیز می تواند معانی بی شماری را در یکسان پنداری جنگ ایران و عراق و دیگر جنگ های دیگر انسان ها و حیوان ها تولید کند.
8.با این همه این به معنای نفی کلی کاربست رویکردهای اخیر و روش های برخاسته از آن و به طور کل امکان هایی که علوم انسانی برای شناخت دست می دهد نیست، بلکه به معنای نقد و جدا سازی امکان های شناخت این رویکردها از پیش فرض های معرفتی و هنجارمندی شان است. به تعبیر دیگر تداوم همین مسیر اخیر مطالعات دفاع مقدس، اما با تبدیل آن به یک معرفت مدون روشی. معرفتی که در آن تمایز میان مبانی هستی شناختی و کارکردهای روشی نشانه شناختی و رویکردهای جدید مشخص شده باشد و سطوح هنجاری این روشها از امکان بازگویی آن ها، نقد و جداسازی معرفتی بشود.
ضمن اینکه مطالعات دفاع مقدس به مثابه یک حوزه پیشرو از علوم اجتماعی غیر رسمی، اگر همین وضعیت رهایی و استغناء از روش های رسمی را ادامه دهد، می تواند در آینده به برساخت روش های خاص خود دست بزند.
ما در فهم دفاع مقدس نیازمند روشی هستیم که با کمترین هنجارمندی، ما را با واقعیت دفاع مقدس آشنا کند. اما باید دانست که بخش عمده ی این روش تنها و تنها از دورن خود حوزه ی مطالعات دفاع مقدس و شناخت واره هایی که اکنون باز آفریده فهم خواهد شد نه با واردات از حوزه ی نظریه غیر رسمی.
مایلم در پایان این مباحثه تأکید کنم: رویکردهای پست مدرن شاید امکان بیشتری برای بخش های کمتر دیده شده یا اصلا دیده نشده ی دفاع مقدس فراهم بیاورد و به انکشاف معانی جدیدی منتهی شود، اما آن چنان کلیت معنا را تحت عنوان اپیستمه ای خاص به ورطه ی نسبیت می کشاند که اساسا ارزش واقعن مایانه ی معنای دفاع مقدس را زیر سؤال می برد.
نمی توان در تأکید بر این واقعیت مهم که «مطالعات و تحقیقات جنگ برهه ای پیش ور دارد که ناگزیر به تصمیم گیری جدی است»، با دیدگاه هم داستان نبود، همچنان که نمی توان بخشی از این اهمیت این برهه ی تصمیم را در پاسخی ندانست که به این پرسش های همگن داده می شود:
وقتی از تاریخ فرهنگی جنگ حرف میزنیم دقیقا از چه چیز حرف می زنیم؟ از مطالعات فرهنگی که یک سوژه ی جدید و بومی پیدا کرده است برای مطالعه یا از دفاع مقدس که یک بستر روش شناختی جدید پیدا کرده برای کشف معانی خود؟ به عبارت دیگر می خواهیم برای فهم بستر معنایی دفاع مقدس از علوم اجتماعی و مشخصا تاریخ فرهنگی استفاده کنیم یا میخواهیم برای مطالعات فرهنگی سوژهای بومی بیابیم؟
مسئلهی ما گشودن باب جدیدی از معنای دفاع مقدس با فهم تاریخ فرهنگی آن است یا طرح جنگ ایران و عراق به مثابه سوژهای جدید برای موج چهارم مطالعات فرهنگی در ایران؟
به دنبال بسط بومی مطالعات فرهنگی هستیم یا در پی بسط معنایی دفاع مقدس؟ و دیگر اینکه می خواهیم جنگ مان را موضوع بررسی علوم اجتماعی قرار دهیم یا می خواهیم آورده ی خاصی که دفاع مقدس برای معانی انسانی داشته را تبدیل به نظریه کنیم؟ چرا که اجمالا پذیرفته شده که میان معرفت شناسی و هستی شناسی دفاع مقدس و پست مدرنیسم به معنای عام آن تفاوت ها و اختلافاتی هست. (لااقل این همانی که نیست!)
اما کدام یک باید دیگری را از خود متأثر کند؟ مسئله این است.
***
کتاب «دیدگاه؛ پنج گفتار درباب تاریخ فرهنگی با نگاهی به جنگ ایران و عراق» – همان طور که یکی از مؤلفان آن پیش بینی کرده- از جمله کتاب هایی است که بحث و گفتگوی بسیاری را پیرامون خود شکل خواهد داد و از پنج سو هدف پرسش و نقد قرار خواهد گرفت. (دیدگاه:۳۹) به طور دقیق متوجه نشدم این نقد از کدامین یک از این پنج سو ست. شاید نیاز باشد سویه ی دیگری نیز به منتقداندیدگاهافزوده شود: کسانی که ارزش کارهای متقدم و متأخر محققان دفتر ادبیات و هنر مقاومت رابسیارارج می نهند، شاید حتی بیشتر از خود محققان؛ و به محصول کار آنها به مثابه یک سنت دیگر وغیر رسمی هر چند در حال شدنِ علوم اجتماعی ایران می نگرند.
[۱]. این کتاب که در اصل گردآوری مقالات و نوشته های پیشین العطاس در این باره است در سال ۲۰۰۱ تحت عنوان
«Alternative Discourses in Asian Social Science: Responses to Euro centrism»
منتشر شده است. ترجمه ی آن در سال ۱۳۹۱ به همت دکتر محمود عبدالله زاده و تحت عنوان «گفتمان های جایگزین در علوم اجتماعی آسیایی» انجام گرفته و توسط پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی منتشر شده است.
http://ejtemaee.ir/1392/07/31947.html
پی نوشت:
معرفی کتاب
دیدگاه: پنج گفتار در باب تاریخ فرهنگی با نگاهی به جنگ عراق و ایران
مصاحبه ای با مولف کتاب
جمشیدی:بومی کردن علوم انسانی یک کنش شعور مندانه است/ جنگ هشت ساله آزمایشگاه علوم انسانی در ایران است