طبقه سه

طرح واره مطالعات فقه اجتماعی

چکیده:

فقه‌شناسی و فقه‌پژوهی یا مطالعه‌ی درجه دو درباره‌ی علم فقه به جهات گوناگونی حوزه‌هایی که فرا روی فقه می‌گشاید در دهه‌های اخیر مورد توجه محافل علمی و حوزوی و حتی کرسی‌های درس خارج  قرار گرفته است. این مقاله می‌کوشد طرحی مقدماتی برای مطالعه پیرامون فقه اجتماعی با تمرکز بر روش‌شناسی آن به دست بدهد تا از طریق بازشناسی فقه اجتماعی به بازتولید آن کمک رساند. این پژوهش نه یک مطالعه درباره‌ی فقه اجتماعی، که طرح‌واره‌ پیشنهادی برای مطالعه درباره فقه اجتماعی است و می‌کوشد محورهای این مطالعه را صورت‌بندی کند. 

طرح‌واره‌ی پیشنهادی این تحقیق شامل سه بخش کلیدی است: چیستی فقه اجتماعی که شامل بحث از سه بخش مهم رئوس ثمانیه خواهد بود. این سه بخش عبارتند از: تعریف، غرض یا کارکرد و موضوعات و مسائل فقه اجتماعی. محور پیشنهادی بعدی مطالعه‌ پیرامون روش‌شناسی فقه اجتماعی است. در اینجا مراد از روش معنایی اعم و شامل زمینه‌های نظری، زمینه‌های اجتماعی و نیز روش استنباط است. محور سوم به بررسی وضعیت اجتماعی اختصاص دارد و وضعیت موجود و چشم‌انداز آینده و مطلوب این حوزه‌ی دانش را بررسی می‌کند. بازشناسی تطورات، میراث و چشم انداز فقه اجتماعی محورهای پیشنهادی برای این بخش است.

واژگان کلیدی:

فقه اجتماعی، روش‌شناسی، هستی‌شناسی، معرفت‌شانی، انسان‌شناسی، چشم‌انداز

بیان مسئله

اگر چه نه «جامعه» و نه «فقه» هیچ‌کدام امر تازه‌ای نیستند اما ادبیات «فقه اجتماعی» آن قدرها نحیف و تا حدودی نادر است که برخی محققان وا داشته تا این چنین استدلال کنند که می‌توان مقوله‌ی فقه اجتماعی را در چارچوب «مسائل مستحدثه» دنبال کرد. فراتر از بررسی و داوری درباره‌ی این دیدگاه می توان آن را استعاره‌ای از وضعیت موجود فقه اجتماعی دانست: یک دانش یا گرایش نوپا در حوزه‌ی فقه.

با این وجود فقدان کارهای مؤثر و ادبیات به غایت فقیر فقه اجتماعی به این معنا نیست که «فقه اجتماعی» در شرایط عادیِ طلیعه یک علم قرار دارد. دست‌کم دو وضعیت «فقه اجتماعی» را از قرار داشتن در یک طلیعه‌ی عادیِ پیدایی یک گرایش و دانش فقهی باز می‌دارد: یکی نیازهای متراکم به فقه اجتماعی که یا بی‌پاسخ مانده و یا با تقلیل به امر سیاسی، به وسیله‌ی فقه سیاسی پاسخ داده شده است و با وجود این چالش است که می‌توان گفت «فقه اجتماعی» در شرایط طلیعه‌ی «عادی» قرار ندارد. در کنار این چالش ظرفیت بالای سنت فقهی کنونی حوزه‌های علمی به نحو قابل ملاحظه‌ای این مطلب را یاد‌آور می‌شود که «فقه اجتماعی» چندان در «طلیعه» نیست: روش‌شناسی مدون فقه موجود در عین نیاز به تغییر و تکامل، ظرفیت بی‌بدیل برای مسئله‌ی روش دانش فقه اجتماعی به دست می‌دهد و آن را از دشوارگاه خشت اول دانش، به جایگاه تکامل فقه موجود ارتقاء می‌بخشد. ظرفیت دیگر فقه اجتماعی موجود به معنای عام است. میراثی موجود از التفاط فقهی به مسائل اجتماعی در کنار فقه اقتصادی و دست کم در دهه‌های اخیر حوزه‌ی رشد یابنده و پویا‌ی فقه سیاسی دست‌مایه‌های مناسبی برای فهم و تحلیل اندیشه‌های فقهی در جامعه را فراهم می‌آورد.

در این شرایط است که فقه اجتماعی بیش از آن‌که نیاز به پردازش تک‌تک مسائل خود داشته باشد نیازمند جستجوی نظام‌واره‌ی مسائل خود است. پژوهش در حوزه ی فقه اجتماعی نیازمند به دست دادن تصویری است که بتواند افق آموزش و پژوهش را در این زمینه روشن‌تر گرداند. «طرح‌واره فقه اجتماعی» در پی به دست دادن چنین چشم اندازی است.طرح حاضر تحت عنوان «درآمدی بر مسائل اساسی در فقه اجتماعی» می‌کوشد در پی چنین هدفی، محورهای لازم برای آموزش‌های مقدماتی در زمینه‌ی فقه اجتماعی را فهرست کند.

محورها:

1. چیستی فقه اجتماعی

تعریف فقه اجتماعی

غایت فقه اجتماعی

موضوع و مسائل فقه اجتماعی

2. مبادی معرفتی فقه اجتماعی

بنیادهای معرفتی فقه اجتماعی

مبادی هستی‌شناختی

مبادی انسان‌شناختی

مبادی معرفت‌شناختی

مبادی دیگر علوم

3. جایگاه‌شناسی فقه اجتماعی

جایگاه‌شناسی فقه اجتماعی در میان علوم (فقه اجتماعی در طبقه‌بندی علوم)

جایگاه‌شناسی فقه اجتماعی در فقه (فقه اجتماعی در پیکربندی فقه)

رابطه‌ی فقه اجتماعی با دیگر علوم مرتبط

4. زمینه های وجودی فقه اجتماعی

مناسبات فقه و جامعه‌شناسی

جامعه‌شناسی معرفت فقهی

جامعه‌شناسی علم فقه

بازخوانی شرق شناسانه و شرق‌شناسان از تطورات فقه اجتماعی

زمینه‌های اجتماعی فقه اجتماعی

5. روش استنباط در فقه اجتماعی

اصول فقه اجتماعی: یک بسط روش‌شناختی

چالش های روش‌شناختی فقه اجتماعی

چالش های روش‌شناختی فقه اجتماعی

6. منابع فقه اجتماعی

7. تاریخ، تطورات و ادوار فقه اجتماعی

8. بازشناسی میراث موجود در فقه اجتماعی

آثار ابواب فقه اجتماعی در کتب فقهی

اندیشه‌ها و اندیشمندان فقه اجتماعی

9. چشم‌انداز فقه اجتماعی

جمع بندی

محورهای پیشنهادی برای مطالعه درباره فقه اجتماعی