طبقه سه

درآمدی بر درک اجتماعی- فلسفی از پدیده‌ی شهید حججی

مجتبی نامخواه

بیان مسئله

محسن حججی، پدیده­ی پیچیده­ای که در روزهای اخیر ذهن و زبان ما ایرانیان را در نوردید، چگونه موجودی است؟ این ایام بیشتر نوشته‌­ها و کوشش­‌ها به اقتضای تأثر از شرایط، بر «شخص» شهید حججی متمرکز شده است؛ برای بررسی ژرف­‌تر اما باید این شهید و رویدادهای رخ داده پیرامون آن را از بند احوال شخصی رها ساخته و در بستر و متنی وسیع­‌تر قرار داد. پرسش اصلی این است که پدیده­‌ی حججی در یک متن وسیع­تر اجتماعی و فلسفی- نظری واجد و حامل چه معانی­‌ای است؟ دو فریم و تنها دو فریم از آخرین ساعات زندگی محسن حججی، امکانی جدید فراهم آورده تا به درکی متکامل‌تر از «انسان انقلاب اسلامی» برسیم. این نوشته می‌کوشد خطوطی کلی‌ای به دست بدهد که به احتمال زیاد به تدارک و تکامل این درک کمک می‌کند.

انسان انقلاب اسلامی چیست؟

وقتی از «انسان انقلاب اسلامی»، به مثابه مفهومی سخن می­گوییم که می­‌تواند به مثابه متن وسیع­‌ترِ اجتماعی- فلسفی، به درک پدیده­‌ی شهید حججی کمک کند، نیاز است قبل از آغاز بحث، مقصود از «انسان انقلاب اسلامی» را توضیح دهیم. انسان انقلاب اسلامی چیست؟ این پرسش را می­‌توان به مثابه کلیدی­‌ترین پرسش تاریخ و اندیشه معاصر ما پی گرفت. چرا که انسان انقلاب اسلامی همان موجودی است که به واسطه­‌ی کنش او وضع اجتماعی و تاریخی ما به کلی دگرگون شده و ما به جهانِ متمایز پس از انقلاب راه یافته­‌ایم. انسان انقلاب اسلامی کارگزار تغییری فراگیر و مستمر در جامعه­‌ای است که دست­‌کم دو سده در بستری از انحطاط سیاسی (استبداد) و انحطاط اقتصادی (استثمار) و انحطاط فرهنگی (استحمار) و انحطاط اجتماعی (استضعاف) زیسته است. انحطاطی که این اواخر با استعمار نیز به نحوی تصاعدی تضاعف یافته بود. کوشش­‌های جامعه­‌ی ایرانی برای تغییر این وضعیت دست کم نیم قرن تداوم و استمرار داشته است. تجربه­‌ی کوشش­‌گری و کنش­گری جامعه­‌ی ایرانی برای تغییر، از نهضت مشروطه تا پیروزی انقلاب اسلامی، هفتاد سال پر تکاپو را نشان می­‌دهد؛ هفتاد سالی که حامل ده­‌ها رویداد است که هر یک به قوه­‌ی یک انقلاب‌ند. انقلاب­‌ها، نهضت­‌ها و جنبش­‌هایی که در یک امر شترک‌ند: هیچ موفق به تغییر شرایط و کامیابی نشده­‌اند.

این مهم نیست که یک نظریه­ی انقلاب، چرایی و چگونگی «وقوع» یک انقلاب را تشریح کند. مهم این است که بتواند چرایی «عدم وقوع» یک انقلاب را هم توضیح دهد. نسبت دادن پیروزی انقلاب اسلامی به زمینه­ها و ظلم­های تاریخی، سیاسی و اجتماعی و حتی در معنای رایج آن مذهبی، گیریم که بتواند وقوع انقلاب را توضیح دهد، اما در توضیح عدم وقوع انقلاب در سال­های قبل از 1357، بی­شک باز می­ماند. بیان این که انقلاب علیه استعمار، شرایط نامناسب اقتصادی و یا اقدامات ضد مذهبی رژیم بود، بلافاصله ذهن­ها را به این پرسش می­کشاند که مگر این شرایط پیش از سال 57 وجود نداشت؟ چرا در آن سال­ها انقلاب نشد یا به عبارت دقیق­تر، چرا انبوه کوشش­های انقلابی آن سال­ها به پیروزی چشمگیری نرسید؟ این­ها بنیادین­ترین پرسش­های نظری انقلاب اسلامی است؛ امام خمینی علاوه بر رهبری عینیت انقلاب، در میدان نظر نیز نظریه­ای منسجم را می­پرورانند که می­تواند به خوبی از پس پاسخ به پرسش­ها بر آید. نقطه­ی کانونی نظریه امام خمینی «انسان انقلاب» است و همین چارچوبی به دست می­دهد که ما درکی عمیق­تر از پدیده­ی حججی داشته باشیم.

انقلاب اسلامی به مثابه انقلاب انسانی

بررسی متون و سخنان امام خمینی در یک راهبریِ نظریِ بدیع به ما کمک می­کند که درکی سازوار از چیستی پدیده­ی انقلاب اسلامی داشته باشیم. از منظر امام خمینی، انقلاب اسلامی در درجه­ و گام اول عبارت است از یک «انقلاب انسانی». انقلابی که در درون انسان ایرانی رخ داده، نهانی­ترین لایه­های وجودش را دگرگون ساخته و انسانی متمایز خلق کرده است. امام خمینی این انسان متمایز را، که از آن با تعابیر مختلفی از جمله «انسان انقلابی» یاد می­کنند، به عنوان یک نقطه کانونی تحلیل خودشان در نظر می­گیرند. در نظر و نظریه­ی ایشان، انقلاب اسلامی اساساً چیزی نیست جز محصول فرایند تولد انسان انقلابی و پس از آن، کنش متمایز و غیرقابل پیش­بینی این انسان به مثابه موجودی جدید الولاده. بخش مهمی از کوشش نظری امام خمینی در تحلیل انقلاب، متوجه تحلیل انسان انقلابی است و ما در ادامه می­کوشیم با بررسی خطوط کلی تحلیل امام خمینی درباره این انسان، رهیافتی برای تبیین و درک بهتر پدیده­ی شهید حججی به دست بیاوریم. (برای توضیح بیشتر ن.ک به مقاله نظریه انقلاب امام خمینی(ره)، فصلنامه اندیشه سیاسی در اسلام، شماره 5)

تحلیل امام خمینی پیرامون پیرامون «انسان انقلاب» واجد دو سطح عمده است. یکی وضعیت انسان ایرانی پیش از انقلاب انسانی (و انسان انقلاب شدن)؛ و دیگری وضعیت پس از آن؛ به عبارت دیگر تحلیل وضعیت «تحول از» و تحلیل وضعیت «تحول به». امام خمینی می­کوشند با استدلال­های متنوعی اثبات کنند انسان جامعه ایرانی در وضعیت پس از انقلاب انسانی و تبدیل شدن به انسانِ انقلاب، درست در شرایطی معکوس وضعیت سابق قرار دارد. امام خمینی در تشریح ویژگی­های انسان انقلاب بر تحول از «انسان غربی» به «انسان خودباور»( صحیفه امام، ج‏6 ، ص 329-332، ج‏14، ص317، ج‏15، ص310)، تحول از «حالت طبیعی» به «حالت الهی» ( ج‏16، ص130)، تحول از «خوف به شجاعت» ( ج‏7، ص399، ج‏8،ص425- 426، ج‏9، ص179)، به «امن» (ج‏6، ص347)، به «قدرت» (ج‏9، ص197)، تحول از از «ضعف» به «قوت» (ج ‏11 ص533) ، تحول از «انسان عشرتکده­ای» به «انسان مجاهد اسلامی»(ج‏17، ص211) تأکید کرده و ویژگی­هایی همچون اراده­ی معطوف به تعاون(ج‏6، ص229) کاهش خصومت­های اجتماعی، افزایش همبستگی­ اجتماعی(ج‏6 ، ص347 ، ج‏8، ص 425-426) ، گسترش «روحیه جمعی» و بسط «محبت­ورزی» (صحیفه امام، ج‏7، ص60)، شکوفایی انسانیت و امر انسانی (ج‏7، ص265-266)، توجه به مسائل بنیادین زندگی اجتماعی (ج‏6، ص347، ج‏9، ص177 و ص197، ج‏16، ص314)، احیاء روح اعتراض(ج‏7،ص47 ) و عصیان­گری (ج‏4، ص260)، دشمن­شناسی(ج‏10ص375، ج‏12، ص91) عهد و در نهایت وضع و پیوندی جدید با قرآن و اسلام (ج‏12 ص367) را برجسته می­کنند.

نقطه­ی اتکا و اهمیت در این تحلیل حاضر اما عبارت است بخشی از نظریه امام خمینی که بر گزاره­ها و گزارش­های امام خمینی از نگرش ویژه­ی انسان انقلاب به مرگ متمرکز است. در معرفتی که این نظریه به دست می­دهد انسان انقلاب «از رفاه طلبی به سلحشوری»( ج‏16، ص314) تحول یافته و در وضع جدید خود نه فقط مرگ­اگاه است، بلکه «شهادت­طلب»(، ج‏6، ص490- 493، ج‏7، ص265 -266، ص265 -266، ج‏9، ص225، ص: 274، ج‏12، ص288) و «عاشق موت»( ج‏17، ص 211 – 212 و ص 304) نیز هست و در پرتو همین ویژگی است که جهان اجتماعی جدیدی را بنا می­نهد.

شهید حججی، انسان انقلاب اسلامی

به تحلیل پدیده­ی شهید حججی بازگردیم. دو قاب از حججی او را به یک «قهرمان» در ذهن و زبان ایرانیان تبدیل کرد؛ پس از آن البته به جهان زندگی او، بیش و پیش از این دو تصویر راه یافتیم. از جمله به عالمِ و ارزش­های متفاوتی که در دست­نوشته­ها و نامه­هایش منعکس بود. چه چیزی محسن حججی را در ذهن ما متمایز و پدیده کرد؟ پاسخ دقیق­تر این سوال نیاز به بررسی و تحلیل محتوای نوشته­هایی دارد که در چند موج شبکه­های اجتماعی را در بر گرفت. این بررسی برای ثبت و تثبیت هر گونه پاسخ به سوال فوق لازم است اما اکنون که همگی در متن این رویداد قرار داریم، بی­آنکه مشاهدات مدون و منضبطی داشته باشیم، می­توانیم پاسخ­های حدوداً دقیقی به این پرسش بدهیم. تا کنون دست کم چهار موج محتوایی در نوشته­های شبکه­های اجتماعی پیرامون شهید حججی وجود داشته است: روزهای پس از اسارت، روزهای پس از شهادت، روزهای گرامی­داشت و دوره­ی جدیدی که با اعلام خبر بازگشت پیکر او و احتمالاً پس از آن رقم خورده و خواهد خورد. نوشته­های موج اول و دوم حامل بیشترین دلالت­ها بر «تحلیل» چرایی تکوین این پدیده بود؛ موج­های دیگر بیشتر بر «تجلیل» پدیده­ی شهید حججی تأکید دارند. در یک بررسی اجمالی از نوشته­های موج اول و دوم، جملگی بر مواردی همچون «چشم­هایش» و «نگاه آمیخته به غرور و شجاعت» محسن حججی متمرکز شده­اند. نگاه محسن حججی  در دو قابی که در یکی پشت به داعشیِ خنجر به دست و در دیگری میان دو عضو داعش سوار بر یک خودرو قرار دارد، برای همه­ی ما حامل معنایی شگفت­آور بود. با آن دو تصویر معنای بدیع به جهان اجتماعی ما راه یافت و همین معنا انبوهه­ای از انسان­ها را گردِ خود و گرد یکدیگر متحد ساخت. این معنا اما چیست؟

معنای پدیده­ی حججی

برای رسیدن به پاسخ کمی بهتر است کمی لایه­های پرسش را از هم بشکافیم. محسن حججی انسان انقلاب اسلامی و قهرمان خمینی است؛ جنس قهرمان خمینی با دیگر قهرمان­هایی که می­شناسیم متفاوت است؛ قهرمانی انسانِ انقلاب با قهرمان فلسفی­ای که ارسطو در درام کلاسیک و تراژدی ترسیم می­کند، با قهرمان تاریخی اجتماعی­ای که از فلسفه هگل برداشت می­شود و با قهرمان ابزوردی که کامو در افسانه سیزیف تصویر می­کند، تفاوت بینادینی دارد. از یک نظر همین تفاوت­های بنیادین است که حججی را متمایز می­سازد. حججی با مبدئیتی قریب به مرگ، به قهرمانی ملی و موضوعی فراملی تبدیل می­شود؛ دست­آخر اما این پرسش را برای ما باقی می­گذارد که در خاورمیانه­ای که «مرگ» رایج­ترین کالا در داد و ستدهای اجتماعی است؛ مرگِ «یک» و فقط یک نفر چه اهمیتی می­تواند داشته باشد؟ به ویژه هنگامی که قاتل، گروهی است که از ابتدای پیدایشِ خود، با «مرگ دیگری» قرین بوده و حتی کوشیده خود را با مرگ دیگری بازبنمایاند. بنابراین درست در هنگامی که نباید مرگ «یک» انسان به دست داعش اهمیتی داشته باشد، اهمیت پیدا می­کند و همین است که ما را در برابر یک پرسش بنیادین­تر قرار می­دهد.

پدیده­ی حججی اگر چه به مثابه یک قهرمان در ذهن و زبان ما ایرانیان، و در نوشته­هامان در شبکه­های اجتماعی، بازتاب یافت اما جنس و «بودن» حججیِ قهرمان نه فقط از لحاظ «فلسفی» با نظریه­های رایج متفاوت بود، بلکه از نظر «فرایند» و «شدنِ» رسانه­ای نیز پدیده­ی حججی به مثابه یک قهرمان، در دالانی متمایز  خلق شد. اگر بخواهیم خام دستانه نقش رسانه­ مدرن در بازنمایی قهرمان را در دو دسته کلیِ خلق و روایت قهرمان تقسیم­بندی کنیم، بهتر می­توانیم این خلاف­آمد بودن مورد حججی را تحلیل کنیم. در جهانی زندگی می­کنیم که قهرمان­هایش بیشتر از هر چیز برساخت رسانه­ها هستند. آن­ها یکسره در عالم وهم و یا به تعبیر بودریار در جهان ابر-واقعیت (hyper-reality) پرداخته می­شوند بی­آنکه هیچ ما به ازائی در واقعیت عینی داشته باشند. حججی طبعاً در عداد چنین قهرمان­هایی نبود. نه فقط این، بلکه حججی واقیعتی عادی بود که حتی رسانه­ها نیز با معیارهای معمول خود نباید بازتاب دهنده­ی شهادتش می­بودند. رسانه­ها با معیارِ ارزش­های خبری­ همچون درگیری (conflict)، تأثیر(impact)، شهرت(prominence) و بداعت(novelty) اخبار و سوژه­هاشان را دروازه­بانی می­کنند. محسن حججی و شهادتش دست­کم بر اساس چهار معیار نامبرده، موردی ویژه نبود. با این حال در ایران و جهان رسانه­هایی به شهید حججی پرداختند که بی­شک تا کنون هیچ­گاه به یک شهید جبهه مقاومت، دست کم با این ضریب نپرداخته بودند؛ پس از هفت سال شهید حججی اولین شهید جبهه مقاومت بود که بر نیم­تای اول صفحه نخست برخی روزنامه­های وطنی می­رفت. این حرفِ درستی است که رسانه­های بزرگ در این مورد همچون موارد متعدد دیگر، تا حدودی پیرو رسانه­های خُرد و شبکه­های اجتماعی بودند اما این حرفِ صحیح صورت مسئله را تغییر چندانی نمی­دهد بلکه آن را به سطح رسانه­های خرد منتقل می­کند: چرا از میان انبوهه­ای متکثر از سوژه­های بالفعل و بالقوه، این محسن حججی است که یکی دو روز قبل و روزها پس از شهادتش کنشگرانی متعدد، متکثر و متنوع را در رسانه­های خُرد بسیج می­کند؟

چیستی حججی

وقتی به دو قاب باقی مانده از آخرین نمای حیات محسن حججی خیره می­شویم و گذرگاه او از «مرحله­ی زندگی» به «مرحله­ی قهرمانی» را مورد توجه قرار می­دهیم، احساس می­کنیم می­توانیم به پاسخ خود درباره چیستی این پدیده­ی متمایز نزدیک شویم. حججی یکی از همان «انسان­های انقلاب» است که امام خمینی ترسیم می­کرد. ما در این دو قاب، تنها یک امر متمایز از این انسان متفاوت دیدیم: ما نسبت متفاوت انسانِ خمینی با مرگ را دیدیم. این نسبت به آن میزان متمایز بود که برخلاف آن­چه گفته شد، بیشترین میزان از بداعت را با خود حمل می­کرد. رسانه­­ها اگر راوی پدیده­ی حججی شدند، اگر انسان­هایی که در زمانه و زمینه­ی آنلاین زیست می­کنند این چنین از پدیده­ی حججی متحیر شدند، همه و همه به این مسئله باز می­گشت که نسبت متفاوت او با مرگ را دیدند. حججیِ خمینی در آخرینِ کار فرهنگی-اجتماعی و به تعبیری شاهکار خود توانست راویتی «منحصر به فرد» و «صادقانه» از مرگ، و از نسبت محیرالعقول انسان انقلاب با مرگ به دست بدهد. نگاه آمیخته با بی­تفاوتی او، این دو قاب را به موضوعی برای مدت­ها خیره شدن بدل ساخت.

همان طور که اشاره شد انسان انقلاب اسلامی حامی معنای منحصر به فرد از مرگ است که نه در فلسفه کلاسیک ارسطویی یافت می­شود، نه در فلسفه­ی مدرن هگلی و نه در فلسفه­ی پست­مدرن و ابزورد کافکایی. انسان انقلاب اسلامی تنها گونه و هویت انسانی است که چنین معنایی از مرگ را با خود حمل می­کند و به دلیل همین فلسفه متمایز درباب مرگ است که مبشر زندگی­ای متفاوت است. این احتمال وجود دارد که در نظر برخی عملیات انتحاریِ عناصری تکفیری نیز عشق به موت تفسیر شود اما کیست که نداند در معادله­ی انتحار، «مرگ دیگری» متغیر مستقل و «مرگِ خود» متغیر وابسته است. مرگ در نظر انتحاری بیشتر از آن­که حاصل عشق به موت خود باشد، نتیجه­ی نفرت از زندگی دیگری است. بنابراین بنیادگرایی نیز همچون دیگر «گرایی»­ها و ایسم­های مدرن حامل معنای «عشق به موت» نیست؛ و «عشق به موت» که در تحلیل امام خمینی مؤلفه­ای بنیادین در درک انسان انقلاب بود، معنای متفاوتی است که می­تواند به اندازه کافی پدیده­ی شهید حججی را توضیح دهد: حججی به این دلیل متمایز و پدیده­ شد که برای جهان سرمست از زندگی و سرشار از مرگ ما، حامل این معنای متمایز از مرگ بود. با این حال این تمام ماجرا نیست. در پدیده­­بودگی حججی علاوه بر منحصر به فرد بودن معنا، روایت صادقانه­ی این معنا نیز مطرح است. پدیده­ی حججی به نمایندگی از همه­ی حججی­های خمینی، توانست یک حجت و استدلال روشن درباره نگرش انسان انقلاب اسلامی به مرگ اقامه کند. استدلالی که نیاز به اندکی توضیح مقدماتی دارد.

فراچنگ داشتن معنایی از مرگ که انسان انقلاب اسلامی حامل آن است، می­تواند مدعای افراد و مکاتب دیگر نیز باشد. مهم اثبات صداقت در مدعاست. انسان انقلاب اسلامی اغلب در اختیار داشتن این معنا از مرگ را با استقبال از مرگ نشان ­داده است. حججی اما در موقعیتی قرار گرفت که توانست این صداقت را پیش از مرگ و در موقعیتی استثنائی نشان بدهد. برای توضیح بهتر این موقعیت می­توانیم از یک از مفهوم اگزیستانسیالیستی به شکلی استعاری وام بگیریم. مفهوم «وضعیت مرزی» ( boundary situation) ناظر به وضعیتی خاص است که امکان بروزِ فرد، آن­چنانی که هست را فراهم می­آورد. در وضعیت مرزی نوعی اجبار به صداقت وجود دارد. یاسپرس در توضیح­ مبسوطی مرگ را وضعیت مرزی نهایی می­داند. شهید حججی در چنین وضعیتی که امکان هیچ ظاهرسازی­ای وجود نداشت، در اوج صداقت، نگرش انسانِ خمینی به مرگ را برای ما روایت کرد. عجیب­تر از این روایت صادقانه  اما آن است که شهید حججی خود در آخرین دست­نوشته­­ی برجامانده، از اثبات صدق مدعایش با شهادت نوشته بود: «ان­شالله شهادتم صدق گفتارم را گواهی می­دهد».

بازتابی که شهید حججی را پدیده ساخت محصول و معلول مواجه­ی روشن و بی­واسطه­ی ما با یک ویژگی انسان انقلاب اسلامی بود. نگرشِ حججیِ خمینی به مرگ، زندگی­ای جدید و معنایی جدید از زندگی را به میانه­ی جامعه­ی ما آورد. بداعت انحصاری این معنا و تلالؤ روایت آن چشم­های ما را خیره کرد. پدیده­ی حججی البته وجوه قابل تفسیر دیگری دارد.

مرگ و زندگی در پرتو پدیده­ی حججی

این نوشته کوشید تنها درک یکی از وجوه پدیده­ی حججی را تدارک کند و از تحلیل دیگر وجوه، از جمله نگرش عرفانی خاصی حججی و دریافت او از رابطه­ی خدا و انسان بازماند. در غیر این صورت، بی­شک ایده­ی عجیب و عمیق شهید حججی درباره­ی «زندگی»، به اندازه­ی تصویر و تفسیر او از «مرگ»  شگفت انگیز بوده و جای تحلیل خواهد داشت؛ آن­جا که این چنین استدلال می­کند: «سعی کنید طوری زندگی کنید که خدا عاشق­تان بشود». این طور و نحوه­ی زندگیِ عمیقاً معنوی و عرفانی به اندازه­ی نحوه­ی مواجهه حججی با مرگ اهمیت دارد. قرآن کریم شهیدان را در مقام مبشرانی تصویر می­کنند که برداشته شدن خوف و حزن را بشارت می­دهند. محسن حججی اگر چه در لحظه­ی اسارت، قهرمان زندگی و در لحظه­ی شهادت، راوی نگرش خاصی به مرگ می­شود اما مروری بر نوشته­هایش نشان می­دهد مغازله­ی او با مرگ محدود به این لحظه نیست. او عمری در طلب و تمنای مرگ، با تصویر و تفسیر خاصی که از مرگ داشته زیسته و البته خود این آرزو را در سایه­ی بشارت والاترین شهیدان، اهل بیت(ع) دریافته است. این نوشته فارغ از تحلیل حجت­های مکتوب حججی، بر حجت­های چشمان حججی متمرکز بود و بر نوع نگرش خاصی که در نگاه این چشمان به مرگ وجود داشت. در غیر این صورت هر یک از این جملات بستر تأملی بیشتر می­بود: «خدایا می­دانم به اندازه­ای نیستم که حتی زبانم لایق گفتن کلمه شهادت باشد»، «خدایا شهادت بی­درد نمی­خواهم»، «دوست دارم ... پیکرم ارباً ارباً [تکه تکه] شود».

انسان­های انقلاب اسلامی تنها ملحق­شدگان و تنها مبشران عصر ما هستند. در این میان حجتِ حججی در رساندن بشارتِ زندگی بی­خوف و مرگِ بی­حزن، در اوج صداقت و بلاغت ما را مخاطب قرار داد. چشمان حججی ما را به جهانی دیگر متذکر شد. جهانی که انسان انقلاب اسلامی متعلق به آن بوده و انقلاب اسلامی در پی آن است. بصیرت برخاسته از چشمانِ حججی نه فقط حجت را بر جحود تمام کرد، بلکه برای مؤمنین به انقلاب اسلامی نیز از معنای مرگ و زندگی، آشنایی­زدایی کرد. محسن حججی در  یکی از دستنوشته­هایش درباره­ی دلالت شهادت به جهانی دیگر نوشته بود «خوب می­دانم که شهادت در راه تو چیز دیگری است». پدیده­ی حججی به این جهت عجیب و جذاب بود که ما را به آن «چیز دیگر» راهنمایی می­کرد.

«انسان انقلابی» و «انسان خمینی» ما را از یک «انحطاط مستمر تاریخی» نجات داد. حجت حججی به مثابه یک «انسان انقلاب اسلامی» و «انسانِ خامنه­ای» اما ما را از «انحطاط متراکم اکنونی» رهایی بخشید. درست در شرایطی که در خانه­ی عصاره فضایل ملت، نمایندگانی که یک تصویر با مستضعفان و موکلان خود ندارند، برای سلفی گرفتن با یک مقام اروپایی از سر و کول هم بالا می­رفتند؛ در شرایطی که ریاست محترم این عصاره­های فضایل، که از قضا کوشش ناکام­ش برای مصافحه با سَلَف سابق همین مقام مسئول اروپایی به مثابه دست­مایه­ی تبسم در شبکه­های اجتماعی دست به دست می­شود، این اقدام نمایندگان را به یک «سهل­انگاری» فرو می­کاهد، پدیده­ی شهید حججی ما را به این واقعیت توجه داد که حقارت­­های موجود در کانون­های اصلی قدرت در جمهوری اسلامی، مانع پیدایش این پدیده­های باورنکردنی (رهبر انقلاب،30/5/1396)  و نافی بروز انسان­/ معجزه­های انقلاب اسلامی آفریده نیست. (رهبر انقلاب، منتشر شده در 19/5/1396) هر چند مرکزگرایی موجود هم­زمان با از دورن­تهی­ ساختن ستادهای مرکزی، به تولید نیروی گریز از مرکز بپردازد و این نیرو انسان­های انقلاب را برای حماسه­آفرینی، به ناچار به سرحدات و منتهی­الیه صف­ها گسیل می­نماید، اما در هر شرایطی انسانِ انقلاب اسلامی مسیر خود برای «تغییر» را در چارچوب انقلاب اسلامی پیدا خواهد کرد.