طبقه سه

درباره ضرورت اندیشیدن به تضادهای اصلیِ منتهی به پیشرفت

از نقطه نظر حکمی و از دیدگاه نظریه‌ای صدرایی، پیشرفت جوامع اگر جهتی متعالی داشته باشد، در چارچوب نظریه و مفهوم «فیض» صورت‌بندی می‌شود. بر اساس این نظریه زمینه به دست آوردن فیض، حرکت جوهری و تضاد است.[1] در متن تضادهای حقیقی جوامع انسانی پیشرفت حاصل می‌شود. تضاد حق و باطل که در جوامع انسانی حول تضاد ظلم و عدل تعین می‌یابد اصلی‌ترین تضاد توحیدی جوامع است. همه نظریه‌های اجتماعی کم و بیش یک تضاد را در جوامع روایت می‌کنند؛ چه به آن تضاد تصریح کنند و چه ان را پنهان و حتی انکار کنند. در این جا وجوه معرفتی پیشرفت خود را نشان می‌دهد؟ کدام تضاد پیشرفت را ممکن می‌کند؟ روایت کدام نظریه درباره تضاد اصلی جوامع در حقیقت صادق و در واقیت کارآمد است؟

جوامع اسلامی از قریب به سه سده قبل به این سو دست‌خوش یک عقب‌ماندگی و دیگر بودگی نسبت به «ملل راقیه» هستند. وضعیتی که از نقطه عطف سید جمال به جهان آگاهی جوامع اسلامی وارد شد و واکنش‌هایی آفرید. از قصه مفصل این واکنش‌ها که بگذریم، در ایران، به ویژه در ایرانِ سال‌های منتهی به انقلاب و نیز سال‌های پس از انقلاب اسلامی، جهان فکری ایرانی همواره حول یک دوگانه مهم در پاسخ به علل تأخر جهان اسلام سامان یافته است: دو گانه سنت - تجدد. با این تفاوت که پیش از انقلاب در پاسخ به پرسش از این تأخر و عقب‌ماندگی، کفه تجدد سنگین‌تر بود و در سال‌های پس از انقلاب کفه سنت.

در یک نگاه منصفانه می‌بینیم که گرایش‌های مختلفِ دل‌بستگان ایده تأکید بر سنت، نقدهای مهمی درباره تجدد مطرح کرده‌اند. نقدهایی که نمی‌توان اهمیت آن را نادیده گرفت. این گرایش‌ها به طور عمده سه دسته دیدگاه را در بر می‌گیرد: رویکردهای فلسفی، رویکردهای آیینی- ولایی و رویکرد اخباری. اغلب این دیدگاه‌ها با بهره‌گیری از امکان‌های نظری یا اجتماعی سنت، مسیرهای متفاوتی را در نقد تجدد پیمودند که در جای خود مهم و قابل استفاده است اما یک ایده کم و بیش مشترک را در متن و بطن خود می‌پروراندند که محل اصلی نقد و نقاشِ ایده انقلاب اسلامی است. ایده‌ای که در این جملات قابل صورت‌بندی است:

الف. تمدن جدید کلیتی است که از مبانی فلسفی آغاز می‌کند، به علوم انسانی می‌رسد و تکنولوژی می‌آفریند. تمدن جدید یک کلیت است.

ب. تمدن جدید، در تمام لایه‌های کلی خود محصول غرب است.

ج. تمدن جدید تجلی امر شیطانی در جهان انسانی است.

د. تمدن جدید یا تمدن غرب باید به کلی از بین برود تا تمدن یا وضعیتی دیگر به وجود بیاید.

در این جا در مقام نقد این جریان‌ها و نگاه‌ها نیستیم تا این روایتی دست اول از آثار این جریان‌ها به دست بدهیم و تا حدود زیادی چهار گزاره فوق روایتی صادقانه از ساخت استدلالی این نگاه‌ها است. آنچه هست این که در تمام طول چهار دهه گذشته دوگانه سنت- تجدد اصلی‌ترین روایت از تضادی است که توسعه و پیشرفت جامعه ایرانی در چارچوب آن فهمیده می‌شود. ایده‌ای که در پاسخ به تحولات فکری قریب به صد سال منتهی به انقلاب پرورانده شده است: از یکی دو دهه منتهی به مشروطه به این سو و به ویژه از برآمدن رضاخان به این سو، این تجدد در برابر سنت بود که در روایت تضاد منتهی به پیشرفت دست برتر را داشت و در سال‌های پس از انقلاب، این سنت است که در برابر تجدد این موقعیت را پیدا کرد. دوگانه‌ای با بیش از یک و یا قریب به یک و نیم سده عمر. مسئله این جاست که انقلاب اسلامی، دست‌کم در ذهن و زبان دو رهبر رسمی انقلاب و رهبران فکری اصیل و اصلی آن، هیچگاه در دو سوی این دوگانه معرفتی و تاریخی نایستاد. با آن که انقلاب در پایان یک دوره طولانی از سنت‌ستیزیِ تجدد سر برآورده و با تجددزدگی درگیر شد اما به ستیز با تجدد رای نداد. از سوی دیگر با تمام همراهی‌هایی که معتقدان به کلیت تجدد و منتقدان این کلیت، با انقلاب اسلامی داشتند، هیچ‌گاه در سال‌های پس از پیروزی انقلاب دوگانه سنت تجدد را نپذیرفت و از موضع تلفیق‌گرایانه خود کوتاه نیامد. موضعی که به نحوی متناظر با چهار گزاره فوق، در این چهار گزاره قابل پیکربندی است:

الف. تمدن جدید، یک کلیت به هم پیوسته نیست و دستاوردهای بسیاری برای فراستاندن دارد.

ب. تمدن جدید، تمدن جدید است و همه تمدن جدید، تمدن غرب نیست.

ج. تمدن جدید، یک‌سره شیطانی نیست.

د. تمدن جدید نباید از بین برود!

این چنین بود که امام خمینی در یک مباحثه فقهیِ منتهی به صدور فتوا، که استدلال‌ها با دقت قابل ملاحظه‌ای پیکرتراشی و ساخته می‌شوند، در حد وسط استدلال خود، جمله‌ای دارند که متضمن اغلب ارکان ایده غرب‌شناختی انقلاب اسلامی است. آن‌جا که ضمن اظهار تأسف از برداشت‌های متأثر از «مقدس‌نماها» و «بی‌سوادها» از دین می‌نویسند: «آن گونه که جناب‌عالی از اخبار و‏‎ ‎‏روایات برداشت دارید، تمدن جدید به کلی باید از بین برود»[2].

امام خمینی و انقلاب اسلامی مهم‌ترین منتقد تمدن غرب بوده و هستند. همچنان که در متن واقعیت‌های اجتماعی و جاری، بر علیه آن اتفاقاتی را رقم زدند که هزاران بنشته بر کنج نقد با غرب چنین نکرده‌اند اما ایده انقلاب و متفکران آن هیچ‌گاه دوگانه سنت و تجدد را نپذیرفتند. ایده انقلاب اسلامی با همه مهجوریت ناشی از بسط نیافتگی و نسیان، هیچ‌گاه دوگانه سنت و تجدد را نپذیرفت و از «حرف مفت» بودن و «قلابی بودن» آن دست بر نداشت. چه آن که می‌دانست امتداد عملیِ دوگانه سنت و تجدد، فروبستگی باب عمل است و تنها چیزی که برای اهالی دوگانه مدرسی سنت و تجدد اهمیت نداشت، عمل بود. باید معترف بود که ایده انقلاب اسلامی در تشریح این دیدگاه خود، اثر، کتاب، نوشته، مفهوم و مضمون چندانی تولید نکرده است. در تمام سال‌های قبل از انقلاب که دلبستگی به تجدد غرب و شرق، قلب‌های جوانان و امکان‌های فکری و اجتماعی ایران را می‌ربود؛ در تمام سال‌های پس از انقلاب که سخن گفتن از کلیتی موهوم به نام غرب و مدرنیته، بر بستر سرمایه اجتماعی انقلاب به تاخت پیش می‌رفت و از میان دلبستگان انقلاب پامنبری می‌گرفت؛ انقلاب اسلامی دلبسته امتداد عملیِ ایده‌های خود بود. در میدان مبارزه به خلق واقعیت انقلابی کمک می‌کرد؛ انسان‌های این انقلاب پس از پیروزی اولیه یا در روستا برای سازندگی بیل می‌زدند و یا در جبهه برای دفاع، ماشه می‌چکاندند. این است که انقلاب اسلامی برای اثبات حرف مفت و قلابی بودن سنت و تجدد، برای اثبات دیدگاه خود درباره امکان اخذ دستاوردهای خوب تمدن جدید، برای اثبات این که مسئله‌اش نه از بین بردن تمدن جدید که ساختن وضعیتی جدیدتر است؛ برای اثبات همه دیدگاه‌های خود، بیش و پیش از نظریه، انسان دارد. انقلاب اسلامی اگر چه برای اثبات امکان جمع سنت و تجدد، در ضمن آثاری چند، استدلال‌های جانداری پرورانده اما بیش از استدلالِ جاندار درباره امکان جمع سنت و تجدد، انسان‌های جانداری آفریده است. از اثبات نظری امکانِ جمع گذر کرده و در عمل به وقوع این جمع رسیده است. از هیاهوهایِ نشستگان و باز هم نشستگان بر لب جوی مباحث مدرسی گذر کرده و در عمل به مسئله خود، به «امتداد عمل» پرداخته است. انقلاب اسلامی ترجیح داده که با یک استدلال زنده، با استدلالی که راه می‌رود و حرف می‌زند، حرف مفت بودن تضاد سنت و تجدد را نشان بدهد. با همین استدلال انسانی، بی‌آن‌که بخواهد به برج و باروهای بلند تجددزدگان و ویرانه‌های در سنت‌ماندگان دم به دم دمیده و آن‌ها را از نقطه نظر عملی و در امتداد عمل ویران کرده؛ و لا یخاف عقباها. همچنان که لایخاف لومه لائم است از این که دیگرانی بر کرانه‌های تبختر دریای انتزاع بنشینند و عمل‌زده‌اش بخوانند.

این استدلال انسانی کیست؟ او کسی نیست جز «انسان بسیجی». انسان بسیجی، بیش از همه آن‌گاه به عرصه دانش گام می‌گذارد: «دانشمند بسیجی». چهار دهه قبل نمونه کاملی از این استدلال- انسان عبارت بود از مصطفی چمران. انسانی که رهبر انقلاب در وصف او استدلال می‌کند که «دانشمند بسیجی» نمونه‌ای از انسان‌هایی است که در «وجود» خود نشان می‌دهد «تضاد سنت و مدرنیته حرف مفت است». رهبر انقلاب این تضاد سنت و مدرنیته را تضادی «قلابی» و «دروغین» می‌داند که «به عنوان نظریه مطرح می‌شود» چون «امتداد عملى آن برایشان مهم است دنبال می‌کنند» و عمل را ممتنع می‌کند. ایشان توضیح می‌دهد که انسان بسیجی چگونه در وجود خود این دوگانه‌ها را بی‌معنا ساخته و به موجود تبدیل شده که در خود «علم و ایمان»، «سنت و تجدد»، «نظر و عمل»، و «عشق و عقل» را هم‌نشین ساخته است.[3]

استدلال انسانیِ «انسان بسیجی» آن‌گاه به عرصه دانش‌های جدید گام می‌گذارد؛ بیش از همیشه به نفی این حرف مفتی می‌پردازد که به عنوان نظریه اصلی در حوزه پیشرفت تفوق یافته است. دانشمند بسیجی، همین که هست، همین که راه می‌رود به نقض حرف مفت تضاد سنت و تجدد می‌پردازد. او از ماهیت سنت و تجدد حرفی نمی‌زند یا کمتر حرف می‌زند اما با بودن خود این تضاد قلابی را ه نحوی وجودی و در وجود خود بی‌معنا می‌کند.

پیشرفت اگر فیض باشد، تضاد شرط آن است و انسان بسیجی ما را دعوت می‌کند که در جستجوی پیشرفت به تضاد سنت و تجدد بخندیم و تضادهای حقیقی و واقعی را بیابیم. این استدلال انسانی، همین که در برابر تجدد وجود دارد و وجود در برابر تجدد بودن را دارد در حال نشان دادن تضاد سنت و تجدد به مثابه یک حرف مفتِ نظریه شده است، این استدلال انسانی و وجوی بی‌شک در زمان ما، چهل سال پس از چمران، بیش از پیش تکثیر و تحکیم شده: انبوهی از چمران‌ها؛ از جمله به شکلی آشکار آن‌که این سطور، درآمدی بر تلاش برای فهمیدن اوست: مجید شهریاری.