طبقه سه

خدمت و امر اجتماعی

در یک بررسی گذرا پیرامون فلسفه و تاریخچه نهاد روحانیت شیعه، می‌توان کارکردهای اجتماعی روحانیت را به دو دسته عام «کارکردهای فکری- نظری» و «کارکردهای عینی- عملی» تقسیم کرد. در ساحت فکری- نظری روحانیت به «هدایت فکری و دینی»، بازخوانی و بازنشر آموزه‌های دینی در میان آحاد جامعه می‌پردازد. اما کوشش‌های روحانیت در ساحت عینی- عملی شامل دو بخش می‌شود: در یک سطح، روحانیت کلیت نظام اجتماعی را نشانه می‌گیرد و در سطحی کلان، برای برپایی نظام اسلامی به هدایت سیاسی می‌پردازد. در سطح خُرد نیز «خدمت اجتماعی» همواره وجهه همت روحانیت شیعه بوده است. به‌عبارت دیگر، اگر بر حسب استدلال فارابی غایت زندگی اجتماعی انسان را «سعادت» بدانیم؛ «سیاست»، تدبیرِ کلان نیل مُدُن به آن و «خدمت»، راهبرد خُرد آن است.

اگر مبتنی بر چنین منطقی به تحلیل کارکرد / وظایف روحانیت بپردازریم می‌توانیم به سه‌گانه «هدایت فکری و دینی»، «هدایت سیاسی و بصیرت‌افزایی» و «راهنمایی و حضور در عرصه خدمات اجتماعی» دست پیدا کنیم. رهبر انقلاب در سخنرانی در جمع طلاب تهران از این سه مورد به‌عنوان وظایف عمده روحانیت شیعه یاد می‌کنند. بر حسب این تحلیل، خدمت اجتماعی یک‌سوم یا یکی از سه وظیفه / کارکرد عمده روحانیت شیعه است؛ درحالی‌که معدود متون تحلیلی / جامعه‌شناختی پیرامون سازمان روحانیت و فلسفه آن، از اساس کارکرد «خدمت» را برای روحانیت قائل نیستند. به این دلیل است که پرداختن به موضوع و موضع «روحانیت و خدمت» تا حدودی دشوار است. از انکار یا نادیده گرفتن اساس این کارکرد که بگذریم، کمتر متن مدونی به این موضوع پرداخته است؛ کمتر گزارش عینی یا تحلیلی نظری در این‌باره وجود دارد و کمتر صاحب‌نظری را در این حوزه می‌توان سراغ گرفت.

پیشینه پژوهش درباره کارکرد خدمت

اگرچه در پنج دهه گذشته تحلیل‌ها و آثار متعددی درباره حوزه، نگاشته و منتشر شده و کارکردهای ذاتی و یا تاریخی - اجتماعی روحانیت کم‌و‌بیش در آنها مورد بحث بوده است، اما کمتر اثری هست که گزارش و یا حتی اشعار و یا حتی اشاره‌ای به این بُعد از کارکردهای روحانیت داشته باشد.

به‌عنوان نمونه در اثری تحلیلی - جامعه‌شناختی که با راهنمایی محمود تقی‌زاده داوری به بررسی شکل‌گیری سازمان روحانیت پرداخته است[1] پنج کارکرد تبلیغی، آموزشی، اخلاقی، کلامی و سیاسی به‌عنوان کارکردهای حرفه‌ای سازمان روحانیت شیعه ذکر شده است و هیچ اشاره‌ای به این کارکرد روحانیت شیعه نشده است.

گروه پژوهشی «جامعه‌شناسی تشیع» پروژه‌ای را با عنوان «کتاب‌شناسی جامعه‌شناسی تشیع» انجام داده و بخشی از نتایج کارش را در وب‌سایت خود منتشر کرده است.[2] در بررسی‌های این گروه که به آثار نویسندگان مسلمان محدود شده است، روحانیت و مرجعیت با فراوانی 55 کتاب، پس از تاریخ اجتماعی تشیع، دومین موضوع مورد علاقه پژوهشگران بوده است. با این حال از میان این فهرست، کمتر اثری پیرامون این بعد از کارکردهای روحانیت وجود دارد. مرکز پژوهش‌های جوان پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی اخیراً مجموعه کتاب‌هایی با عنوان مهارت‌های طلبگی منتشر می‌کند که هدف آنها توانمندسازی طلاب جوان در ایفای وظایف زندگی و حوزوی است. این کتاب‌ها در دو سری 11 و 10 جلدی به موضوعات مختلف پرداخته، اما به هیچ مهارتی مرتبط با کارکرد خدمت اجتماعی نپرداخته است. حجت‌الاسلام عالم‌زاده نوری که در آثاری چند به موضوع طلبگی و ورحانیت پرداخته است نیز هیچ اشاره قابل توجهی به کارکرد «خدمت اجتماعی» روحانیت نداشته است. کتاب‌های مباحثی درباره حوزه،[3] نگاهی به حوزه،[4] حوزه علمیه، چیستی، گذشته، حال، آینده[5] نیز هیچ بحث قابل توجهی در این‌باره ارائه نکرده‌اند.

خدمت و جامعه

اگر «خدمت» را به‌مثابه یاری‌گری وراهبردی خُرد برای نیل به سعادت اجتماعی بدانیم، آن‌گاه می‌توان این خدمت را در ساحت چهار کلان‌نظام زندگی اجتماعی در نظر گرفت:

1.        خدمت فرهنگی: مانند مدرسه‌سازی، کتابخانه‌سازی و غیره؛

2.        خدمت اقتصادی: مانند بازتولید فرهنگ اقتصادی و مدیریت اجرایی سازوکارهای شریعت در ارتباط با کاهش شکاف طبقاتی (خمس، زکات، وقف و صدقات)؛ ایجاد صندوق‌های قرض‌الحسنه و دیگر چرخه‌های مالی مبتنی بر احکام اسلامی؛

3.        خدمت اجتماعی: بیمارستان‌سازی، کارهای عمرانی و خیریه؛

4.        خدمت سیاسی: درگیری با هجوم نیروهای خارجی و استعماری؛ روحانیت در جریان خدمت سیاسی، بر خلاف کارکرد هدایت سیاسی به دنبال جایگزینی نظم و نظام سیاسی موجود نیست بلکه با صرف نظر از موضع انتقادی خود نسبت به نظام حاکم، به دلیل خدمت به مردم در مقابله با هجوم خارجی، با نظام سیاسی حاکم همکاری می‌کند.

خدمت و سیاست

در این میان، هدایت فکری و دینی به‌عنوان وظیفه ذاتی روحانیت همواره در سطوح مختلف وجود داشته اما حضور عینی- عملی روحانیت در عرصه اجتماعی با توجه به قدرت و امکان حضور اجتماعی روحانیت، سطوح و گونه‌های مختلفی داشته است. مهم‌ترین عامل در تعین میزان و چگونگیِ امکان اجتماعی روحانیت، نسبت روحانیت و قدرت سیاسی حاکم بوده است. این نسبت در طول تاریخ روحانیت شیعه از موضع درگیری تام با قدرت حاکم تا قرارگیری تام در موضع قدرت حاکم، در طیفی از موقعیت‌های گوناگون متغیر بوده است. در این طیف چهار موقعیت عمده روحانیت و قدرت را می‌توان به شرح ذیل بازشناسی کرد:  

1.        در موضع بر نظام یا تقابل با حکومت: به‌عنوان نمونه در دوره رضاخان و محمد رضا پهلوی، تجربه شهیدان بهشتی و باهنر در تدوین متون درسی در نظام آموزش و پرورش شاهنشاهی، تجربه زلزله طبس در سال 57 را شاهد هستیم.

2.        در موضع بی‌نظام یا بی‌تفاوتی نسبت به حکومت: به‌عنوان نمونه در دروه قاجار، نظام آموزش عمومی سنتی در دوران قاجار (اکابر و مکتب‌خانه‌ها) و مشارکت برخی روحانیون برجسته در مقابله با هجوم خارجی در این دوران را می‌بینیم

3.        در موضع با نظام یا تعامل با حکومت: به عنوان نمونه در دوره صفویه، خدمات روحانیت در حوزه فرهنگ عمومی در این دوران قابل ذکر است.

4.        در موضع نظام یا حکومت‌داری: پس از پیروزی انقلاب اسلامی، صندوق‌های قرض‌الحسنه کنونی با محوریت روحانیت، تجربه کنونی حضور، مشارکت و خدمت روحانیت در نهادهای انقلاب اسلامی، زلزله بم، اردوهای جهادی، کمپ‌های ترک اعتیاد و زندان‌ها را شاهدیم.

خدمت و جغرافیا

در یک گونه‌شناختی مبتنی بر جغرافیای اجتماعی و اقتضائات آن نیز می‌توان میان خدمات روحانیت در زیست‌بوم‌های مختلف زیر تمایز قائل شد:  

·         روحانیت شیعه در نجف؛

·         روحانیت شیعه در لبنان؛

·         روحانیت شیعه در دیگر کشورها (بحرین، عربستان و جنوب شرق آسیا و غیره)؛

·         روحانیت شیعه در ایران (قم، مشهد، اصفهان)؛

·         روحانیت شیعه در شبه جزیره هندوستان.

نیازسنجی پژوهشی در زمینه خدمت و روحانیت

در نهایت می‌توان محورهای ذیل را به‌عنوان چشم‌انداز پژوهش نظری یا تک‌نگاری‌های مورد نیاز برای پژوهش نظری، درباره خدمت اجتماعی به‌طور عام و خدمت و روحانیت به‌طور خاص در نظر گرفت:

1.     تشریح سه‌گانه «هدایت فکری و دینی»، «هدایت سیاسی و بصیرت افزایی» و «راهنمایی و حضور در عرصه خدمات اجتماعی»؛ بر اساس بیانات رهبر انقلاب مورخ 25/2/1395.

2.     نقش هدایت‌گری وتبلیغِ روحانیت چه مناسباتی با کارکرد خدمات اجتماعی روحانیت دارد؟

3.     تشریح مفهومی- مصداقی خدمات اجتماعی به طور عام و خدمات اجتماعی روحانیت در چهار حوزه فرهنگی، اجتماعی، سیاسی و اقتصادی.

4.     تجربه‌نگاری و تک‌نگاری پیرامون خدمات روحانیت در مناطق محروم و مناطق شهری.

5.     تک‌نگاری خدمت روحانیت در مناطق اهل‌سنت.

6.     چرایی خدمت روحانیت: تشریح مبانی خدمت اجتماعی در قرآن، روایات و سیره معصومین(علیهم‌السلام).

7.     چرایی خدمت روحانیت: تشریح مبانی نظری و مفاهیم در حوزه خدمت اجتماعی.

8.     غایت و هدف روحانیت از حضور در عرصه خدمات اجتماعی.

9.     بررسی تجارب موفق خدمت روحانیت در کشورهای مختلف جهان.

10. خدمت و روحانیت؛ جامعه و عدالت: خدمت روحانیت چه نسبتی با مقوله حضور روحانیت در جامعه و فعالیت‌های معطوف به عدالت آنها دارد؟

11.  تجربه‌های خدمت روحانیت در تاریخ و به‌ویژه تاریخ معاصر.

12. موردپژوهی تجربه‌های خدمت اجتماعی علما و روحانیون.

13. تغییر مؤلفه‌های عرصه خدمتِ روحانیت پیش و پس از انقلاب اسلامی: خدمتِ روحانیت در دوران پس از انقلاب اسلامی چه اقتضائات، قالب‌ها و تجربه‌های جدیدی یافته است؟

14. خدمات اجتماعی روحانیت چه ظرفیت‌هایی را در مقابله با آسیب‌های اجتماعی فعال می‌کند؟

15. جامعه‌شناسی خدمات روحانیت: بررسی زمینه‌ها و پیامدهای خدمات اجتماعی روحانیت در جامعه.