طبقه سه

چندی پیش رهبر انقلاب در یک صورت‌بندی سه‌گانه‌ از نقش و کارکردهای اجتماعی روحانیت، «هدایت»، «سیاست» و «خدمت» را به‌مثابه سه وظیفه مهم برجسته کردند.[1] از این سه کارکرد، هدایت به‌نوعی همزاد روحانیت است. توجه به کارکرد سیاست نیز اگرچه گاه در فراز و گاه همچون سال‌های منتهی به آغاز نهضت امام خمینی، در فرود بوده اما دست‌کم در پنجاه سال اخیر، روزبه‌روز مورد توجه فزاینده قرار گرفته است. «خدمت»، اما کارکردی است که کمتر مورد توجه قرار گرفته و در شرایط کنونی به دلایلی روحانیت کمتر نسبت به خدمت اجتماعی احساس وظیفه می‌کند.

مراد از خدمت اجتماعی در این تقسیم‌بندی رهبر انقلاب، آن‌چنان که خود تصریح می‌کنند عبارت است از «مدرسه‌سازی، بیمارستان‌سازی، کمک به مردم هنگام حوادث و دیگر عرصه‌ها». خدمت اجتماعیِ روحانیت به این معنا گاه به‌کلی فراموش و یا حتی انکار شده است.[2] با این حال این نسیان و انکار، بیشتر یک عارضه معاصر و دست‌کم مربوط به یک سده اخیر است. بررسی‌های تاریخی نشان می‌دهد پیش از آغاز قرن جاری، نه فقط روحانیت، کارکرد خدمت اجتماعی را انکار یا فراموش نمی‌کرده است، بلکه با اهتمام تام به آن متوجه بوده و تجربه‌های بی‌بدیلی در این زمینه شکل داده است.

***

به‌عنوان نمونه این راپرت تاریخی از خدمات اجتماعی ثقة‌الاسلام دوم در تبریز جالب توجه است. مخبرالسلطنه پس از نقل ماجرایی درباره نقش ثقة‌الاسلام در هدایت و تشرف یک سرباز روس به اسلام و اظهار تأسف از به دارآویخته شدن او به دست روس‌ها در دهم محرم 1330 (9 دی‌ماه 1290) می‌نویسد: «در تبریز، فقرا را از سر راه‌ها جمع کرده بودند و در محلی مشغول کارهای مختلف می‌داشتند، در شهر کمتر اهل سؤال دیده می‌شد. دسترنج آنها را می‌فروختند، مصارف می‌کردند، مؤسسه مقروض شده بود. بتقاضای تجار قرار شد از مال فتوره [پارچه] و فرش که از شهر خارج می‌کنند، عدلی دو قران در گمرک گرفته شود و عاید مؤسسه گردد. از سایر امتعه عدلی یک قران مأخوذ گردید. بر طبق این قرارداد اعلانی شد». مخبرالسلطنه هدایت این گزارش تاریخی را با جمله‌ای پایان می‌دهد که به سرمایه اجتماعی پشتیبان این خدمات اجتماعی اشاره دارد: «باید انصاف داد که مردم تبریز برای اقدامات مدنی حاضرترند».[3]

***

در یک سده قبل، حضور روحانیت در سیاست انکار و نادیده گرفته می‌شد و حتی «آخوند سیاسی» یک ناسزا تلقی می‌شد[4] و امروز مشابه این وضعیت برای کارکرد دیگر روحانیت وجود دارد. اگر یک سده قبل کارکردِ سیاستِ روحانیت در محاق بود و اکنون در میان است؛ کارکرد خدمت گویا سرنوشتی وارونه داشته: یک سده پیش روحانیت در زمینه خدمت اجتماعی نه‌فقط احساس وظیفه می‌کرد که کارنامه‌ای موفق داشته و اکنون چنین نیست. این انکار و نسیان را می‌توان از زوایای مختلف دید. مهم‌ترین منظر اما همان استدلالی است که در سخنرانی رهبر انقلاب به آن توجه و تصریح شده است: «خدمت اجتماعی روحانیت نیروهای مردمی را نیز به صحنه می‌آورد». سرمایه اجتماعی حاصل از خدمت اجتماعی روحانیت که در وهله اول برای تحقق و تداوم همان خدمت ایجاد می‌شود، در نهایت به حساب دین واریز می‌شود. این مسئله کم‌وبیش همان روایت استنباطی است که مخبرالسلطنه در پایان گزارش تاریخی خود از دارالتربیه مرحوم ثقة‌الاسلام تبریزی آورده بود؛ هم تجار با عایدی عدلی دو قران برای کمک به مؤسسه موافق بودند و هم مردم برای «اقدامات مدنی» آمادگی بیشتری خواهند داشت. ناگفته پیداست که انکار، فراموشی و حتی کم‌توجهی به این کارکرد روحانیت، چه آتشی را به جان خرمن این سرمایه اجتماعی انداخته و خواهد انداخت.