طبقه سه

مطلب منتشر شده در دیباچه پرونده حکمت عملی، مجله علوم انسانی اسلامی صدرا، بهار 1396، شماره 21

مشهور است که حکمت عملی پس از فارابی ادامه نیافته و رو به افول گذاشته است. این یک احتمال درخور تأمل و مطالعه است. فارغ از پذیرفتن و یا نپذیرفتن آن، که به نظر وجه دوم به واقع نزدیک­تر است، این رأیِ مشهور به‌صورت یک پیش­فرض و بلکه پیش‎داوری درآمده و گویی راه را بر این پرسش بسته که چرا همین میزان از میراث اسلامیِ موجود در زمینه حکمت عملی نیز از کانون توجه خارج است؟

احیا و حتی بازخوانی میراث حکمی در وضعیت کنونی، دو دسته از مخالفان را در برابر خود می­‌بیند: مخالفانی سنتی که بر اساس درک تقابلی خود از نسبت عقل و نقل، با جنبه حکمی‎ این میراث مخالف‎اند؛ و مخالفان مدرنی که بر بنیادی مشابه و درکی تقابلی از نسبت عقل و دین، با میراث‎بودگی آن بر سرِ ستیزند.

اما بیش و پیش از این پیش­داوری­‌ها و مخالفت­‌ها، گویی روزمرگی­ است که میراث ارزشمند حکمت عملی را از دسترس خارج ساخته و بیرون از حلقه­‌های آموزش و گفت‎وگو نگاه داشته است. به‎راستی چرا خوانش حکمت عملی، حتی در میان انبوهی از حلقه­‌هایی که بر گرد میراث حکمی اسلامی شکل می­‌گیرد، رایج نیست؟

پرونده‌ای مختصر درباره امام موسی صدر در شماره اسفندماه (شماره هفت) مجله رسائل منتشر شده و امیدوارم آغازی باشد برای پژوهش بیشتر درباره اندیشه امام موسی صدر. از این رو به نقد و نظر دوستان نیازمند است.

دیباچه پرونده:

دو ماه پایانی سال جاری، ایامِ امام موسی صدر بود. اواخر بهمن و اوائل اسفند دو اتفاق باعث شد که بار دیگر این چهره بی‌بدیل عالم اسلام در کانون توجهات قرار گیرد. یک اتفاق هتاکیِ عنصری معلوم‌الحال بود علیه امام موسی صدر؛ رویداد دیگر اما رونمایی از کتابی 12 جلدی و مرجع  بود که به اقدامات و اندیشه‌های امام موسی صدر می‌پرداخت. این اتفاقات باعث شد تا در پرونده‌ای جمع و جور، ابتدا روایتی تفصیلی و تحلیلی داشته باشیم از پروژه فکری و اجتماعی امام موسی صدر در لبنان. سپس در تحلیلی گذرا بر هتاکی اخیر علیه ایشان نگاهی بیاندازیم و آن‌گاه بر اتفاق خوبِ انتشار مجموعه گام به گام با امام متمرکز شویم. دست آخر هم در مطلبی مختصر نشان دهیم چگونه می‎توان برای فهم و حل مسائل اکنونی‌ جامعه‌مان، به امام صدر رجوع کنیم و ظرفیت‌های پروژه فکری او را برای درک و بسط چارچوب نظری به کار ببریم.

در شماره اخیر مجله رسائل (شماره پنجم، تیرماه 1396) پرونده‌ای با عنوان انسان خمینی، یادمان مرحوم روح‌الله نامداری منتشر شده است. محور این پرونده به انسان‌های خمینی به طور عام، و مرحوم روح‌الله نامداری به طور خاص است.

متن زیر یادداشتی است که برای دیباچه این پرونده نوشته‌ام:

دیباچه پرونده «انسانِ خمینی»

مدت­ها بود در رسائل به فکر این بودیم که به «انسان­‌های خمینی» بپردازیم. انسان­‌هایی که امام خمینی هویتی جدی و جدید برای­شان رقم زده و آن­ها را به یک کنش‌گر متمایز در میدان­‌های مختلف اجتماعی تبدیل کرده است. نمونه­‌ی تام این چنین انسان­‌هایی، البته شهیدانی که همه­ چیزشان را در مسیر این هویت جدید به میدان آورده بودند. وقتی مجموعه یادداشت­‌های هفت جلد حسن باقری را مرور می­‌کنیم و به جهان اجتماعی به کلی متفاوت پس آن می­‌اندیشیم؛ وقتی بیش از هزار صفحه سخنرانی­‌های شهید همت را مرور می­‌کنیم و از ایده­‌های متفاوتش شگفت­‌زده می­‌شویم؛ وقتی شهید علم­‌الهدی و سخنرانی­‌ها و نوشته­‌هایش را مرور می­‌کنیم؛ یا به میان روحانیون شهید و نوشته­‌ها و گفتارهای­‌شان نظری می­‌اندازیم با انسان­‌هایی مواجه می­‌شویم که در نسبتی متفاوت با امام خمینی قرار دارند. با انسان­‌هایی که خمینی همه چیزشان است و ما حالاحالاها با تحلیل این انسان­‌ها کار داریم.

برای شروع اما یک مشکل داشتیم؛ وقتی همه نمونه­‌های ما در بررسی انسانِ خمینی منحصر به شهدایی این چنین باشد، ناخودآگاه انسان خمینی فراتر از یک مدل قابل لمس، به یک اسوه­‌ی اسطوره­ مانند تبدل می­‌شود. در حالی که ما می­‌خواستیم بگوییم اگر چه شهیدان نمونه­‌های بارز و تام انسان خمینی هستند اما این­جا، اکنون نیز انسانِ خمینی «امکان» دارد... و درست در همین هنگام یک خبر ما را به خود آورد: کوچ روح­الله نامداری برای ما حامل یک پیام بود: در اکنون و امروزِ عالم ما نیز هستند انسان­‌هایی که به خمینی باشند.

ما در پرونده­‌ی پیش­رو نخواسته­‌ایم صرفاً یک یادنامه برای برادر خوب­‌مان روح­‌الله نامداری منتشر کنیم. هدف ما بیشتر توجه به هویت اجتماعی، دغدغه­‌ها و پروژه فکری نسلی است که روح­‌الله نامداری به خوبی با آن مرتبط بود و آن را نمایندگی می­‌کرد. شاید همین رابطه­‌ی نزدیک این نسل با نماینده­‌اش باعث شده بود تألیف ماندگارش، جدال دو اسلام، این همه دست به دست شود... ما در این پرونده کوشیده­‌ایم غروب روح­‌الله را به مثابه طلوع نسلی جدید از انسان­‌های روح­‌الله، به تحلیل بنشینیم.

مشهور است حکمت عملی بعد از فارابی ادامه پیدا نکرده و رو به افول گذاشته است. این یک احتمال قابل تأمل و مطالعه است که به صورت یک پیش‌­فرض و بلکه پیش داوری درآمده و گویی راه را بر این پرسش بسته که چرا میراث اسلامی موجود در زمینه حکمت عملی نیز از کانون توجه خارج است؟

احیاء و حتی بازخوانی میراث حکمی در وضعیت کنونی دو دسته از مخالفان را در برابر خورد می­‌بیند: مخالفانی سنتی که بر اساس درک تقابلی خود از نسبت عقل و نقل، با حکمی بودگی این میراث در تعارضند؛ و مخالفان مدرنی که بر بنیادی مشابه و درکی تقابلی از نسبت عقل و دین، با میراث بودگی آن سر ستیز دارند.

بیش و پیش از این پیش‌­داوری­‌ها و مخالفت­‌ها اما گویی این روزمرگی­ است که میراث ارزشمند حکمت عملی را از دسترس خارج ساخته و بیرون از حلقه­‌های آموزش و گفتگو نگاه داشته است. به راستی چرا خوانش حکمت عملی حتی در میان انبوهی از حلقه­‌هایی که برگرد میراث حکمی اسلامی شکل می­‌گیرد رایج نیست؟

این­ پرسش­‌ها زمینه­‌ای شد تا این پرونده­‌ی مختصر، به موضوع حکمت عملی اختصاص بدهیم. دقیق­‌تر بخواهیم اشاره کنیم می­‌توان گفت که موضوع پرونده نه پیرامون حکمت عملی، که بر گرد یک تجربه در خوانش این میراث شکل گرفته است. بهانه­‌ی شکل­‌گیری این پرونده حلقه­­‌ای بود که در میانه­‌ی سال گذشته در قم، برای بازخوانی حکمت عملی شکل گرفت. استاد پارسانیا، متفکری مؤلف و معلم، در تداوم حکمت صدرایی است که در طول این­‌سال­‌ها و در دغدغه­‌های آموزشی و پژوهشی خود نشان داده فراتر از صدرا، به تمامی میراث عقلی عالم اسلام تعلق خاطر دارد. همین تعلق خاطر باعث شد حلقه­‌ی بازخوانی حکمت عملی در قم، در اولین گام خوانش الحروف حکیم فارابی در دستور کار خود قرار بدهد. فیلسوف نوصدرایی در خوانش باب «حدوث الألفاظ و الفلسفه و الملة» از کتاب الحروف دغدغه­‌های خود درباره انتقال فرهنگ، ترجمه و نسبت زبان، دین و جامعه را دنبال می­‌کرد و الحروف دیروز را به پرسش­‌های امروز پیوند­ می­‌زد.

...

«حکمت عملی» اگر از طاق نسیان به درآید، و موضوع بازخوانی و بازیابی قرار بگیرد، به ما ظرفیت بی­‌بدیلی خواهد داد برای بازاندیشی به مسائل اکنونی خود؛ و برای بازتولید علوم انسانی اسلامی. اکنون این میراث از حاشیه­‌ی کتاب­خانه­‌ها و مراکز پژوهشی بیرون آمده و خود را به میانه­ی حلقات آموزشی در حوزه علمیه قم رسانده است. آیا این نشانه­‌ای نیست از آغاز یک مرحله­‌ی جدید در توجه به میراث اسلامی در زمینه­‌ی حکمت عملی؟

متن فوق بخشی از یادداشتی است که برای دیباچه‌ی این پرونده نوشته‌ام.