طبقه سه

درآمدی بر جامعه شناسی موسیقی انقلاب اسلامی

در حاشیه یادی از مرحوم ابرآویز

 بازشناسی موسیقی انقلاب اسلامی به مثابه یک موجود اجتماعی و از منظر تأثیر و تأثراتی که با جامعه­ داشته، راهی کم­تر طی شده است که هم از منظر مطالعات موسیقی، هم از منظر مطالعه و فهم انقلاب اسلامی، کاملا مورد نیاز است. جامعه­شناسی موسیقی انقلاب اسلامی ما را به بازشناسی گونه­ای از موسیقی می­رساند که تمایزات قابل ملاحظه­ای با دیگر موسیقی­های زمان خود دارد: از یک­سو مرزهای روشنی با موسیقی انقلابی در معنای توده­ای و چپیِ خود دارد و از سوی ­دیگر واجد تمایزاتی بنیادینی با موسیقی مدرن و «هنر برای هنر» است.

موسیقی انقلاب اسلامی باعث پیوند موسیقی ایرانی با «امروز» می­شود. به نوعی می­توان گفت آنچه موسیقی ایرانی را از حالت ابژ­ه­­گی نسبت به فضای تجدد خارج می­سازد، پیدایش موسیقی انقلاب اسلامی است. به گونه­ای که موسیقی اصیل ایرانی تا قبل از آن تنها یک موجود خاطره­انگیز است و تازه پس از آن تبدیل به یک موجود زنده اجتماعی و واجد تأثیرات در تحولات روز اجتماع می­‌شود.

از طرف دیگر موسیقی انقلابی به معنای چپی آن تا حدودی متأثر از معرفت اجتماعی و نوستالژی فعالیت چپ­گرایانه­ی جنبش دانشجویان در پاریس و پراگ و مبارزات آمریکای لاتین است؛ موسیقی غیرانقلابی به معنای موسیقی بورژوایی و هنر برای هنر هم متأثر و مقلد از موسیقی کلاسیک اروپاست؛ و این دو موسیقی به نوعی پژواک صدای بیرونی در متن جامعه ایران است. در این فضاست که موسیقی سنتی ایرانی در حاشیه تحولات اجتماعی حضور دارد. اما این موسیقی انقلاب اسلامی است که در وجهی متکامل «ملی» است و صدایی از درون جامعه ایران به برون آن است. از این منظر موسیقی انقلاب اسلامی در دورانی کوتاه، به نوعی به بازتعریف موسیقی ایرانی می­پردازد و از این منظر هم  قابل بررسی است.

از جامعه­شناسی موسیقی انقلاب اسلامی به فهم انقلاب اسلامی.

این همه­ی چیزی نیست که جامعه­شناسی موسیقی انقلاب اسلامی به دست می­دهد، چرا که فهم این موسیقی داشته­های زیادی نیز برای فهم انقلاب اسلامی خواهد داشت. واقعیت این است که فهم «انقلاب اسلامی» در ایران برای علوم اجتماعی مسئله نیست و همان چند کار جدی در این باره را دیگران و خارج از کشور انجام داده­اند. برای ما نفی و دفاع از علوم اجتماعی مسئله است و در دو سوی، کلیات فلسفی به جای علوم اجتماعی نشسته است. اگر این چنین نبود و فهم انقلاب اسلامی در دستور کار اصحاب علوم اجتماعی در ایران بود، احتمالا موسیقی انقلاب اسلامی، یکی از مهم­ترین موضوعات شناخت اجتماعی از انقلاب اسلامی بود. در فرآیند رسیدن به یک شناخت انضمامی از انقلاب اسلامی، نمی­توان تجربه­ی وجودی انقلاب اسلامی را نادیده گرفت؛ راه رسیدن به حقیقتِ انقلاب اسلامی از فهم وجودِ محقق آن می­گذرد؛ در غیر این صورت شناخت­ها از انقلاب اسلامی انتزاعی و قائم به ذهن و فلسفه­ی شناسا خواهد بود، نه واقعیت.

مدخلی مهم در جامعه­‌شناسی موسیقی انقلاب اسلامی: «ابرآویز» 

کارهای مرحوم ابرآویز به دلیل تعهدی که به واقعیت دارد، برای فهم اجتماعی انقلاب اسلامی، حقایق بسیاری دست می­دهد. این آثار سرشار از نشانه­هایی است که به سان متون مهمی در شناخت انقلاب اسلامی عمل می­کند.

گاه کار از حد نشانه هم فراتر می­رود؛ مانند «سمفونی میدان شهدا» که ایشان اصرار زیادی داشتند صدای زمینه، صدای ضبط شده از راهپیمایی­ها باشد. حضور صدای تظاهرات مردمی در موسیقی انقلاب اسلامی نمادی از نسبت این موسیقی با مردم است. یکی از مهم­ترین فصل­های جامعه­شناسی موسیقی انقلاب اسلامی، تأثیر پذیری و تأثیرگذاری این موسیقی بر مردم است. در این­جا جامعه­شناسیِ مصرف موسیقی انقلاب اسلامی هم حرف­های مهمی دارد.

موسیقی انقلاب اسلامی به طور عام و کارهای مرحوم ابرآویز به طور خاص یک نوع پیوستگی دیده می­شود، که بازتابی از همان پیوستگی­ اجتماعی و معرفتی در تاریخ و تفکر انقلاب اسلامی است. در مضامین شعری و ابعاد موسیقاییِ کار ابرآویز، ما از یک زمینه­ی متکثر اجتماعی به نوعی وحدت می­رسیم. نماد این بُعد از موسیقی­های مرحوم ابرآویز آن­جاست که ما اغلب می­بینیم، ایشان با سازهای پرکاشن به نوعی کلمات و مضامین اشعار را هم بازتولید می­کنند. این که ایشان در کارهای خود علاوه بر ضرب و ملودی با سازهای کوبه­ای به کلمه هم می‌رسند، نمادی از شدت وحدت میان اشعار و ملودی­ و پیوستگی موجود در کل آثار است.

***

«قصد داشتیم از خاطرات ایشان مجموعه‌ای را فراهم کنیم، که متأسفانه فرصت از دست رفت». یکی از مدیران فرهنگی پس از فوتش این را گفته بود. سی­و چهارسال از انقلاب گذشته، به گمانم اگر ابرآویز سی و چهار سال دیگر هم می­ماند و به قول خودش «درد غربت» می­کشید، بازهم مدیر فرهنگی وقت یک همچین چیزی را می‌گفت. وضعیت مدیریت فرهنگی که روشن است؛ تعجب می­کنم در این سال­ها حتی یک کار قابل توجه در فهمِ آثار موثر و ماندگار ابرآویزها نوشته نشده است. فهم اجتماعی از انقلاب اسلامی، بدون فهم اجتماعیِ موسیقی انقلاب اسلامی و مشخصا کارهای ابرآویز، حتما چیزهای مهمی را از دست خواهد داد.

از اولین روزهای پس از پیروزی انقلاب اسلامی، که یک روز ابرآویز یک بغل از کاست­های سرودهایی که تولید کرده بود را با خود به رادیو تلویزیون آورد؛ تا امروز که هنوز هم کارهایی مانند «بوی گل سوسن و یاسمن آید»، «معمار طرح حرم»، «الله اکبر»، «سمفونی میدان شهدا»، «آمدن موعود»، «الله الله» و «خمینی ای امام»، جزیی از درک عمومی از انقلاب اسلامی را شکل می­دهند، آهنگ‌ساز انقلاب در یک مظلومیت و غربت زندگی می­کرد. اما این غربت یک فراتر از موضوع شخصی، یک وضعیت ساختاری بود و بازگشت می­کرد به یک نوع بی­توجهی تام به موسیقی انقلاب اسلامی. شاید برای مدیریت فرهنگی و دیگران، فرصت رفع مظلومیت از ابرآویز و تاریخ شفاهی یک فعال موسیقی انقلاب از دست رفته باشد، اما برای همه، به ویژه برای آن­ دسته از کنش­گران علوم اجتماعی که اراده­ای معطوف به درکی عمیق‌تر و در عین حال جزئی- کلان‌تر از انقلاب اسلامی دارند، فرصتی مطالعاتی به نام موسیقی انقلاب اسلامی همچنان باقی است.