پرسش از جامعه شناسی جشنواره عمار (۱)

پایگاه علوم اجتماعی اسلامی ایرانی به مناسبت پنجمین جشنواره مردمی فیلم پرونده ای را درباره نگاه جامعه شناختی به جشنواره و آثار برگزیده این جشنواره گشوده است. عمار و امر اجتماعی، نقد فیلم های کوتاه برای هانا و ولد و مستند یاری کنندگان خدا و رسول از مطالب پیشین این پرونده بوده است. در ادامه مجتبی نامخواه به بررسی جامعه شناختی جشنواره عمار پرداخته است:

 یکی از مهم­ترین نکاتی که در جامعه­ شناسی پدیده­ ی جشنواره عمار می­تواند «مسئله» و مورد بحث باشد، تبیین میزان استقبالی است که از کلیت و آثار این جشنواره می­شود. می­دانیم که عرصه فرهنگ به معنای خاصِ خود و اصطلاحا فرهنگ والا[i]، در جامعه­ ی ما بیش از دیگر عرصه­ ها، دولتی و دولت ­ساخته است، به گونه­ ای که حتی بخش عمده‌ای از اپوزیسیون فرهنگی- هنری جمهوری اسلامی هم از بودجه دولتی ارتزاق می­ کند! این­جا بهشت جشنواره­ ها و جایزه ­های متعدد است. از جشنواره ­های بین المللی و ملی گرفته تا جشنواره ­ها و جایزه­ هایی که ادارات کل ارشاد استان­ها و شهرستان­ها برگزار می­کنند. از جشنواره ­هایی که ردیف بودجه ­ی مستقیم دارند تا جشنواره های که به ظاهر اپوزیسیونی که با بودجه غیر مستقیم بر پا می­ شوند. ­اما سوال این­جاست که چرا در رقابت با این همه جشنواره ­ی دولتی، که طبعا اهرم­های مالی و رسانه­ای بیشتری برای جذب مخاطب دارند، جشنواره عمار این چنین مورد توجه توده مردم و مخاطبان خود قرار می­گیرد؟ حتی اگر بخواهیم بنای تبیین این وضعیت را بر بستر تاریخی- اجتماعی جشنواره عمار و ماجرای فتنه و نه دی بگذاریم، باز هم مسئله قابل تبیین نیست. چون تقریبا همزمان و هم مأموریت با جشنواره­ ی عمار، دست کم یکی دو جشنواره سالانه با گستره­ ی هنری وسیع­تر­ی متولد شده ­اند؛ اما در این میان عمار از اقبال متفاوت­ تری برخوردار شده است؛ چرا؟ مسئله­ ی کانونی و کلیدی در بازشناسی اجتماعی یا جامعه­ شناسی جشنواره عمار تبیین این وضعیت، یعنی اقبال و استقبالی است که نسبت به این جشنواره وجود دارد. وضعیتی که به گفته­ ی مسئولان و برگزار کنندگان جشنواره، ابتدا برای خودشان هم غیر منتظره بوده است. در واقع روی دادن این وضعیت در روند اکران مردمی، یک پروسه بوده، نه یک پروژه.

2. در این­جا ممکن است کسانی از اساس منکر این مطلب باشند و معتقد به این که «عمار چندان یا اصلا  مورد توجه نیست». مانند بحث­هایی که در حاشیه­ ی دوره­ ی سوم­، در یکی دو یادداشت درباره­ ی اصل مردمی بودن یا نبودن جشنواره ­ی عمار مطرح شد. طبعا جامعه­ شناسی جشنواره ­ی عمار مجال طرح مباحثی له یا علیه این جشنواره نیست؛ به هر حال می­توان این اقبال مردمی به عمار را منکر شد، یا حتی آن را نتیجه تبلیغات صدا و سیما دانست؛ یا سیاست جشنواره در پذیرش آثار اکران و پخش شده، یا بها دادن به اثر اولی­ها و آماتورها، یا محصول بودجه­ ی کلان پشتیبان این جشنواره و یا دیگر موارد را زمینه ساز این اقبال دانست. اما هیچ­کدام از این­ها پرسش کلیدیِ فراروی تبیین جامعه­ شناختی جشنواره­ی عمار را پاسخ نمی­ دهد. چرا که به عنوان نمونه مسئله­ ی مورد بررسی ما و این اقبال متفاوت، درست قبل از پخش اولین خبر یا برنامه درباره­ ی جشنواره­ ی عمار در صداوسیما اتفاق افتاده است. اولین ورود صداو سیما به ماجرای جشنواره­ی عمار، در اولین روزهای دی ۹۱ در جریان بخش مسابقه­ ی سومین دوره ­ی جشنواره اتفاق افتاده ولی این وضعیت درست قبل از این شکل گرفته بود. (در طول دوره­ ی اول تا پیش از بخش پایانی آن جشنواره ­ی سوم). شاید پیش کشیدن سیاست پذیرش آثار بتواند بخشی از مسئله (اقبال تولید کنندگان آثار) را توضیح دهد، اما در تشریح اقبال مخاطبان کارآمد نیست. ضمن این­که در همان بخش مسئله هم جای سؤال باقی است که چرا از این همه جشنواره با سیاست مشابه در پذیرش آثار، در موردِ خاص جشنواره­ی عمار این وضعیت پیش می­آید؟ یا این­که به عنوان نمونه از میان این همه جشنواره و تقدیر، چرا عمار خستگی دو دهه کار تاریخی را از تن داوود میرباقری بیرون می­برد؟ (جمله ­ای که سید داوود میرباقری در آیین تقدیر جشنواره عمار از وی،  به زبان آورد.) میرباقری که اثر اولی و آماتور نیست؟ تبیین اقتصادی از اقبال به جشنواره عمار هم چندان کارآمد به نظر  نمی­رسد. چرا که می­ توان از نحوه برگزاری جشنواره بودجه­ ی نه چندان بالای آن را حدس زد. باورش سخت است که بچه ­های یک روستای دور افتاده به خاطر دریافت مبالغی به صف اکران کنندگان مردمی جشنواره در مسجد روستای­شان پیوسته ­اند و اتفاقا مردم آن روستا هم به خاطر دریافت مبالغی دیگر به تماشای این آثار نشسته­ اند!

به هر حال انکار یا قبول این اقبال مردمی بیشتر به یک جدل بی­ حاصل و بی­ پایان می­ ماند و به جامعه ­شناسی جشنواره عمار هیچ کمکی نمی­ کند؛ در نهایت آن­چه هست این­که تبیین این وضعیت بر عهده ­ی کسانی است که آن را باور دارند و در جریان این دو- سه دوره ­ی اخیر جشنواره، این وضعیت را مشاهده کرده ­اند و همه نگرانی این­جاست که این جدل­ها، علاقه ­مندان این جشنواره را از این تبیین باز دارد و با فقدان شناخت اجتماعی جشنواره­ی عمار، هویت اجتماعی آن تحلیل رفته و اندک اندک تغییر کند.

همانطور که می ­دانیم علوم اجتماعی در ایران در وضعیتی قرار دارد که اساسا از تبیین جامعه­ شناسیِ جشنواره عمار یا تبیین جامعه ­شناختی هر جشنواره­­ و هر مسئله­ ی اجتماعی دیگری برکنار است. اغلب کنش­گران علوم اجتماعی علاقه دارند بیشتر به بیان کلیاتی در نفی یا دفاع از کلیت علوم اجتماعی بپردازند تا به مسئله­ها و موضوعات عینی و اجتماعی­. بنابراین بحث درباره­ی جامعه­شناسی سینمای ایران و مشخصا یک جشنواره سینمایی، نمی­تواند متکی به یک ادبیات غنی علمی دنبال شود. و در واقع آن­چه هست صرفا یک طرح موضوع است تا زمینه را برای بررسی بیشتر فراهم آورد؛ نه اینکه واقعا بخواهد مطلب مهمی در زمینه­ ی جامعه ­شناسی بخشی از سینمای ایران و این جشنواره بگوید. به هر حال این پرسش یک پاسخ و تبیین اجتماعی می­خواهد که «چرا جمع­ های قابل توجهی در اغلب اقشار اجتماعی، از جمله در شهرستان­ها و روستاهای کوچک و در مکان های متفاوتی مانند مسجد، مخاطب جشنواره­ ی عمار می ­شوند؟

پرسش کلیدی جامعه شناسی جشنواره عمار از آن­جا شکل می­ گیرد که جامعه ­ی مخاطبان جشنواره ­ی عمار، از دو مشخصه ­ی مهم در جامعه­ شناسی مخاطبان و مصرف­کنندگان سینمای ایران تبعیت نمی ­کند: یکی توزیع جغرافیایی و دیگری توزیع در نظام قشربندی اجتماعی. همچنان که محل اکران فیلم­های این جشنواره هم از مکان معمول (سالن­ های سینما) فراتر رفته و به مکان­هایی مانند مسجد و دیگر مکان‌های عمومی غیر مرتبط با سینما رسیده است. می­توان از این وضعیت به هنجارشکنی در گستره­ ی جغرافیایی و نظام قشربندی جامعه­ ی مخاطبان سینما در ایران یاد کرد. هم­چنان که اجرا این جشنواره از هنجار مکانی اکران­ و ارائه در سینمای ایران تبعیت نمی­کند و در چارچوب «اکران مردمی» به مکان­هایی متفاوت و اختصاصی برای اکران خود رسیده است.[ii]­پرسش اصلی در جامعه­ شناسی جشنواره ­ی عمار پیرامون عبور این جشنواره از هنجارهای جامعه مخاطبان سینمای ایران  شکل می­گیرد.

[ii].«اکران کننده­ ی مردمی» عنوان فعالان فرهنگی متنوعی است که در سراسر کشور به صورت داوطلبانه با جشنواره­ ی عمار در اکران آثار همکاری دارند. این افراد غالبا اخبار و تصاویر اکران­های مردمی خود را در وبلاگ­هایی منتشر می­کنند. (فهرستی از این وبلاگ­ها در سایت جشنواره­ی عمار ثبت شده است.) همچنین برخی از این اکران کنندگان مردمی خاطرات این فعالیت خود را در وبلاگ­های شخصی­شان منتشر کرده ­اند. این اخبار، تصاویر و یادداشت­ها منبع مناسبی برای جامعه­ شناسیِ برگزار کنندگان و مخاطبان جشنواره عمار است. همچنین تصویری انضمامی از هنجارشکنی جغرافیایی- اجتماعی جشنواره ­ی عمار دست می ­دهد. در بخشی از ویژه نامه ­ی «فیلم­ شناخت سه دوره جشنواره مردمی فیلم عمار»، چکیده ­ای از این یادداشت­ ها و خاطرات، عکس­ها و عکس­ نوشته­ ها، همچنین مصاحبه با برخی از اکران کننده ­های مردمی آمده است.

منتشر شده درعلوم اجتماعی اسلامی ایرانی