طبقه سه

اولین روزهای اسفندماه سال 1396، شش ماه مانده به چهل‌مین سالگرد ربوده شدن امام موسی صدر و درست در همان روزهایی که یک رسانه رسمی با انتشار هتاکی‌های برخی دوستان ایرانیِ قذافی، موضوع امام موسی صدر و موضع او در مسائل گوناگون را برجسته کرده بود؛ شاهد رویدادی بودیم که می‌تواند یک نقطه عطف، در مسیر پژوهش پیرامون امام موسی صدر به شمار آید. یک اتفاق خیلی خوب باعث شد نوروز برای دوست‌داران و پژوهشگران اندیشه‌های امام موسی صدر، یک ماه پیش‌تر آورده شود؛ اتفاقی که حال همه دوست‌داران اندیشه‌ی امام صدر را خوب و بلکه احسن‌الحال کرد: «امام موسی صدر بازگشت». اطمینان دارم که درست از دهم شهریور 1357، یعنی از فردای ربوده شدن امام صدر و دو همراه‌ش، تا همین امروز، دیدن تیترهایی دُرشت بر پیشانی روزنامه‌ها، که خبر از بازگشت امام موسی صدر دهد، آرزوی همه کسانی است که کوچک‌ترین شناختی از اندیشه او داشته باشند. حالا این آرزو اگر چه همچنان باقی است اما بخش مهمی از آن، با بازگشتِ دوباره امام موسی صدر به جهان فکری ما محقق شده است. اولین روزهای اسفند 96، کتابی رونمایی شد که در آینده به ما کمک زیادی خواهد کرد برای کشف دوباره امام موسی صدر به مثابه یک راه‌حل؛ کتابی 12 جلدی با عنوان گام به گام با امام. 

از اولین روزهایی که جهان طلبگی را تجربه می‌کردم، پای به جهانی تازه و ناشناخته گذاشته بودم. در این جهان تازه، از انبوه و گوناگونیِ مسئله‌ها پیرامون دین و جامعه حیرت‌زده و سخت در پی راه‌حل بودم. همه از پرخاشگری‌هایی که به واسطه‌ی جهل ولی به نام دین باب بود و البته هم‌چنان هست، خسته و ملول هستیم و گاه در جستجوی یافتن شناختی راه‌گشا از این وضعیت تلاش‌هایی می‌کنیم. چه آن‌که ناگفته هویدا است ریشه‌ی همه‌ی این تکفیرهای کوچک را در کوچکی تفکر باید جست. تکفیرهایی که به حد فتوای قتل نمی‌رسد یا اگر برسد به اجرا نزدیک نمی‌شود! اما به وضوح می‌شد دید ورای همه‌ی این تکفیرهای بی‌جای کلامی، پرخاش‌های فراوان اخلاقی- تربیتی و حرام دانستن‌های انبوه، چقدر نیاز به مدارا و گفتگو نهفته است. امام موسی صدر از یک نظر، نه یک شخص، بلکه یک پاسخ بود. پاسخی به این قبیل نیازها و راه‌حلی برای این دست مشکل‌ها.

در آغاز البته کمتر امام صدر را به مثابه یک راه‌حل می‌دیدم. درست نمی‌دانم از کجا، شاید از نوشته‌های شهید چمران بود که متوجه این موجود عجیب و ناشناخته شده بودم. متأثر از خالق خدا بود و دیگر هیچ نبود[1] بودم یا کسی و کتابی دیگر، درست نمی‌دانم؛ آن‌چه می‌دانم این بود ‌که امام موسی صدر در ابتدا بیشتر برای‌م یک شبه‌اسطوره بود: تصویر ابتدایی‌ام از امام صدر درست همان چیزی بود که در نوشته‌های نقاشی‌گونه‌ی شهید چمران خوانده بودم. شبیه همانی که لابلای سطور کتاب خدا بود و دیگر هیچ نبود نقاشی شده بود، یا در کتاب لبنان[2] و یا بعدتر در حماسه عشق و عرفان[3] ترسیم شده بود. کمی که پیش‌تر رفتم این بخت را یافتم که در کنار روایتِ امام صدر، با اندیشه‌هایش نیز آشنا شوم. سال 1383 نای و نی[4] اولین جلد از مجموعه آثار امام موسی صدر با عنوان در قلمرو اندیشه امام موسی صدر منتشر شد و سال بعد هم جلد دوم، ادیان در خدمت انسان[5]. دو کتاب حاوی ارزشمندترین دیدگاه‌هایی که تا آن هنگام و پس از آن درباره‌ی دین خوانده‌ و یا شنیده‌ام. حالا کاملاً برایم روشن شده بود که آن‌چه آن را اسطوره می‌پنداشتم، در واقع یک نظریه است. نظریه‌ای کارآمد برای درک و حل مسئله‌های غامض پیش‌رو. بعدها که مجلدات در قلمرو اندیشه امام صدر، با زحمت‌های پیگیر خانواده و علاقه‌مندان‌ش یک به یک کامل می‌شد، آن‌چه درباره نظریه‌بودگی و راه‌حل بودگی امام موسی صدر دریافته بودم را با تأکید بیشتر یافتم. با جلد اول و دوم، برای نسلی از علاقه‌مندان، اندیشه اجتماعی امام موسی صدر و زیرساخت‌های معرفتی آن به کلی ترسیم شده بود. رهیافت‌های اقتصادی اسلام[6] بخش مهم دیگری از این اندیشه را شرح داد و به ویژه شرح مختصری به دست می‌داد از دلالت‌های اقتصادیِ اندیشه‌ی عدالت‌خواهانه امام موسی صدر. پس از آن بود که زمینه‌ی آشنایی با یکی از منابع مهم اندیشه امام موسی صدر فراهم شد: جلد چهارم و پنج امام موسی صدر با عنوان برای زندگی[7] و حدیث سحرگاهان[8] ما را با برداشت‌های شگرف او از قرآن آشنا می‌کرد. با استدلال‌های روشن امام، آیات قرآن را واجد معنایی دیگر می‌یافتیم و زوایای روشن دیگری از اندیشه‌اش برای‌مان بازگو می‌شد. با کمی دقت می‌شد از مجموع این دو کتاب، روش امام صدر در تفسیر قرآن را فهمید و بیش از گذشته تأیید کرد که شخصیت متمایز امام موسی صدر و کنش متباین‌ش، محصول اندیشه‌ای به کلی متفاوت است. با خواندن این آثار می‌شد بهتر درک کرد که این تفاوت محدود به برخی مقولات متمایز در اندیشه اجتماعی و رفتار امام موسی صدر نیست. این تفاوتی است که از بنیادین‌ترین عناصر اندیشه‌ی امام صدر آغاز می‌شود و به طور مشخص، بازگشت می‌کند به نگاه متمایزی که امام صدر از دین، از اسلام و از کتاب و سنت دارد. نگاه متمایز امام صدر به کتاب را جلد 4 و 5 مجموعه آثارش آشکار می‌کرد؛ برای شناخت وجوه متمایزِ درک امام موسی صدر از سنت و سیره معصومین(ع) اما دو کتاب دیگر از مجموعه در قلمرو اندیشه‌ی امام موسی صدر منتشر شد: انسان آسمان[9]، حاوی گفتارهای امام صدر در تفسیر امیرالمؤمنین(ع) بود و کتاب سفر شهادت[10]، تبیین او از واقعه‌ی عاشورا را نشان می‌داد. در نهایت نیز جلد هشتم این مجموعه، روح تشریع در اسلام[11] قرار داشت. کتابی که فارغ از محتوا، ما را به خصوصیاتِ روشی امام صدر در عرصه اندیشه‌ورزی دلالت می‌داد و با سطح متمایزی از نقدپذیری و گفتگو در میدان علم آشنا می‌ساخت. محتوای کتاب هم نگاه خاصِ امام موسی صدر به فقه و روش استنباط را برجسته می‌ساخت.

§          

با انتشار هشت جلد مجموعه امام موسی صدر، برای هر جوینده‌ای کاملاً آشکار شده بود که امام موسی صدر، اگر چه در ظاهر رهبری در میدان است اما در واقع نظریه‌پردازی است مبتکر که با کاوش در ژرف‌ترین لایه‌های تفکر معاصر اسلامی، عمیق‌ترین مایه‌های اندیشه را با خود به جهانِ فکری ما آورده است. مجموعه آثار امام صدر کاملاً روشن می‌ساخت که در میانه‌ی میدان بودن امام موسی صدر، ناشی از میان‎داری‌های مرسوم نیست و ریشه در استلزامات جنسِ معطوف به عملِ نظریه‌اش دارد.

اندیشه‌ اجتماعی امام موسی صدر به شکلی منسجم، متماسک و سازوار، دیدگاه‌ها و استدلال‌هایی بدیع‌ را در تشریح مفاهیم اصیل اندیشه اسلامی می‌پروراند و مفاهیم و نگاهی جدید در زمینه‌ی تفسیر آیات قرآن، تفسیر سنت و سیره معصومین(علیهمالسلام)، روش اجتهاد و استنباط، نگاه به انسان، جامعه، مذهب، جنبش و تغییر اجتماعی، محرومین، مدارا و گفتگو، عدالت و آزادی و ایمان، انقلاب و تمدن، خدمت و سیاست نیز و نهادهای اجتماعی به دست می‌دهد. دیدگاهی که بر بنیادهایی از نگاه خاصِ امام موسی صدر به به عقل و دانش‌های عقلانی و نیز وحی و دانش‌های وحیانی ایستاده است. هر چه بود امام موسی صدر بنیانگذار و بانی تغییری فراگیر شده بود که در طول کمتر از دو دهه در یک جامعه‌ی پیچیده روی‌داده است. نمی‌توان طراح و رهبر این تغییر فراگیر را فاقد طرحی منسجم و نیز  مبانی‌ای عمیق و دقیق دانست. نمی‌توان ناتوانان از کوچکترین تغییرات اجتماعی و نشستگان «مشغول» به نوشتن و گفتن را با انواعی از القاب تکریم کرد اما امام صدر را متفکری عمیقاً مهم ندانست.

از همان آغاز که خواندن درباره اندیشه‌های امام موسی صدر برای مخاطبان فارسی زبان ممکن شد، همواره این مسئله وجود داشت که اکتفا به خواندن مجموعه آثار امام موسی صدر، اگر چه در جای خود مفید است و مخاطب را در برابر پنجره‌ای شگفت‌انگیز از اندیشه قرار می‌دهد اما اقتضای خوانشِ اندیشه‌ی کسی همچون امام موسی صدر آن است که علاوه بر متن، به فرامتن اندیشه‌هایش نیز توجه شود. چه آن‌که برای یک اندیشه‌ی‌ اجتماعی، تعامل با واقعیت‌های عینی یک مزیت است. مزیتی که در اندیشه امام موسی صدر در فراز است. از همان یکی دو دهه قبل چند یادنامه و کتاب درباره زندگی‌نامه امام صدر[12] وجود داشت که گزارشی به نسبت جامع از عملکرد امام صدر به دست می‌دادند. بعدها نیز پروژه تاریخ شفاهی موسسه فرهنگی تحقیقاتی امام موسی صدر آغاز شد و روایت‌های نابی از تجربه‌ی ‌زیسته‌ و تجسم‌یافته‌ی یک نظریه ارائه می‌داد[13] اما اندیشه اجتماعی امام صدر آن‌چنان از مزیت در میدان بودن برخوردار بود که نیاز به دانستن درباره فرامتن اندیشه‌های امام موسی صدر، با این حد از آثار بر طرف نمی‌شد.

سال 2000 جنبش امل در لبنان کتابی را منتشر کرد با عنوان مسیرة الامام السید موسی الصدر، موسوعه‌ای دقیق برای شناخت بی‌واسطه از امام صدر که تدوین آن قریب به هشت سال به طول انجامیده بود و همه مراحل و کارهای امام موسی صدر در لبنان را به شکلی تقریباً روزانه بررسی کرده بود. کتابی که به نظر می‌رسید پرسش‌های پیرامون فرامتن اندیشه امام صدر را به خوبی توضیح دهد. چاپ اول کتاب اما به ایران نیامده بود. اگر چه دفتر امل در تهران سخاوتمندانه برای خرید و انتقال کتاب به تهران همکاری می‎کرد اما هزینه قابل توجه و زبان عربی کتاب، دست پژوهشگران ایرانی را از این اثر گران‌بها کوتاه ساخته بود. سال‌ها طول کشید تا این کتاب به نمایشگاه کتاب تهران برسد. در این میان اما یک خبر خوشحال کننده، پژوهشگران فارسی زبان در زمینه امام صدر را خوشوقتانه به انتظار گذاشته بود: آغاز ترجمه‌ی فارسی این موسوعه. آغازی که اگر چه با انتظاری ممتد همراه بود اما ده سال بعد به انجامی دلنشین رسید. گام به گام با امام[14] عنوان ترجمه‌ی این اثر است که با افزودن اسنادی مهم، در آخرین روزهای سال 1396 منتشر شد. اتفاقی که در آستانه‌ی چهلمین سالگرد ربایش این شخصیت بی‌بدیل روزی‌نو را برای علاقه‌مندان و پژوهشگران امام موسی صدر رقم خواهد زد.

 اگر در دهه‌های پیش از این، اهالیِ زوایایِ تاریک مانع کشف کامل اندیشه تابناک امام موسی صدر می‌شدند؛ امروز این موانع حقیرانه به مرگ رسیده و یا رسوا شده‌اند. ما همچنان به بازگشت امام موسی امید داریم اما این اثر ارزشمند به ما می‌گوید به کشف دوباره‌ی امام موسی صدر، آن هم چهار دهه پس از ربودن‌ش، اطمینان داشته باشید. بازگشت امام موسی صدر اگر چه آرزوی همچنان محقق نشده ماست اما بخش مهمی از این آرزو با بازگشتِ دوباره‌ی امام موسی صدر به جهان فکری ما هم‌اکنون محقق شده است.