طبقه سه

مروری بر واکنش‌های دیندارانه‌ مردم جهان به بیماری همه‌گیر کروناویروس

پیشینه:

در ماه‌های اخیر و در خصوص مسائل ناشی از بیماری‌گیر کرونا، تأمل و جستجو از سه منظر را مهم می‌دانستم؛ این سه محور عبارتند از:  

• ببیماری و نابرابری (بازخوانی تجربه دوران بیماری همه‌گیر از منظر سیاست اجتماعی)
•  بیماری و دینداری (بررسی وضعیت دینداری در زمانه بیماری همه‌گیر)
•  بیماری و یاری (بازخوانی تجربه یاریگری در برابر بیماری همه‌گیر)

در هر سه حوزه به نتایجی اولیه دست پیدا کردم که به امید دریافت نظرات و برای بهبود بحث‌ها، این نتایج را در قالب چند گفتگوی لایو، یادداشت و سخنرانی به اشتراک گذاشته و یا مطالبی در شبکه‌های اجتماعی منتشر کردم. تلاش می‌کنم برای جمع‌بندی بیشتر، به مرور این نتایج را در وبلاگ نیز قرار بدهم.

متن زیر یادداشت و گزارشی مقدماتی است برای بحثی که در محور بیماری و دینداری دنبال می‌کردم. این متن سه ماه قبل تدوین شده و ناظر به واکنش‌های آن هنگام است؛ هر چند طی این سه ماه بر خلاف کمیت احتمالاً کاهشی، کیفیت واکنش‌های دین‌دارانه به مسئله کرونا تغییر چندانی نکرده است.

از دوستان دفتر مطالعات جبهه فرهنگی انقلاب اسلامی و تیم پژوهشی برنامه ایام به خاطر همکاری در ارائه داده‌های رصدی این متن ممنونم.

بیماری، دشواری و دینداری

مروری بر واکنش‌های دیندارانه‌ مردم جهان به بیماری همه‌گیر کروناویروس

مروری بر آیات و روایات به ما می‌گوید که دینداری و دشواری را نسبتی است. هنگامی که انسان سوار بر کشتی می‌شود و نیازمند کمکی می‌گردد و در میانه‌ی دریا جز خدا را برای یاری نمی‌یابد، مخلصانه او را می‌خواند[1]؛ یا در روایتی از امام صادق^{(علیه‌السلام)} می‌خوانیم که حضرت فرمود: «آه» یکی از نام‌های خداوند است؛ پس هر کسی بگوید آه از خداوند یاری خواسته است[2]. استدلالی عرفانی در این‌باره می‌گوید این دشواری نیست که انسان را نیازمند خدا می‌کند؛ در دشواری تنها نیازمندی ذاتی انسان به خدا را آشکار می‌سازد.[3]

دشواریِ بیماری، باعث شد تا ما، انسان‌های زمانه مدرن ناتوانی‌مان از مقابله با یک ویروس را آشکارا ببینیم و حضرت «آه» را صدا بزنیم.

با همه‌گیر شدن این بیماری، انسان‌های بسیاری در سراسر سیاره این نام خدا را بر زبان جاری کردند و متوجه خدا شدند؛ اگر خدا را مفهوم مرکزی دین بدانیم؛ این دشواری و آه انسان‌ها، بار دیگر پای دینداری را به میان کشید. بیماری دشواری آورد و آن‌گاه دشواری دینداری را.

کروناویروس «انسان» را متوجه خدا کرد؛ فرق نمی‌کرد این انسان در بنگلادش[4] باشد و مسلمان یا در چین باشد و یهودی[5]؛ سریلانکا[6]، گرجستان[7]، ایتالیا[8]، روسیه[9]، لبنان[10]، هند[11]، کنیا[12]، مصر[13] یا در ینگه دنیای مدرن نیویورک[14]؛ چه فرقی می‌کند؟ انسان، انسان است. انسان و بیماری و دشواری و دینداری و توجه به «آه»، تبارک و تعالی.

با آن‌که آه خداست و خدا یکی است و بیماری و دشواری همه انسان‌ها یکی است اما چگونگی توجه انسان به خدا یا همان دینداری‌ها، متفاوت است.

ممکن است کسی برای رهایی انسان از رنج و دشواری، از «آب مقدس» استفاده کند[15]؛ و آب مقدس را در خیابان‌ها بپاچد[16]. دیگری ممکن است مراسمی برگزار کند و در آن اشیا را به صدا درآورد؛ دیگری ممکن است آتش روشن کند و یا حتی مراسمی برای احترام به گاو برگزار کند[17].

آن استدلال عرفانی که می‌گفت انسان همیشه نیازمند خداوند است و دشواری فقط حجاب درک این نیازمندی را می‌دَرَد؛ آن استدلال یک حرف دیگر هم دارد: انسان‌ها در پاسخ به این نیازشان گاه دچار اشتباه می‌شوند. نه فقط در حوزه دینداری‌ که در سراسر زندگی، هر جا انسان‌ها راه خطایی رفته‌اند؛ اگر در پی قدرت مطلق بودند؛ اگر به خیال جاودانگی به انباشت ثروت روی می‌آورند، اگر در پی زیبایی به ورطه سقوط اخلاقی فرومی‌غلطند؛ تمام این سقوط‌ها آن گاه رخ داده که انسان در مسیر خود رو به سوی خدا داشته است. انسان در واقع به دنبال خدا و کمال مطلق بوده اما ره به ناکجاآباد برده و سر از قدرت و ثروت و شهوت برآورده است.[18]

چه باید کرد که دینداری در زمانه دشواری، پس از آن نیز ره به بیراهه نَبَرد و به چگونگیِ زندگی ما تبدیل شود؟

چه باید کرد که دینداری فراتر از توجه به خدا در زمانه دشواری، زمینه توجه به خلق خدا را نیز فراهم آورد؟

چه باید کرد که دینداری در زمانه دشواری، راه ابراز نیازمندی ذاتی انسان را نشان بدهد؟

و مهم‌تر از همه، اگر دینداری می‌تواند در زمانه‌ی دشواری‌هایِ بیماری، برای انسان معاصر حرفی برای گفتن داشته باشد، چرا این سخن در رفع دیگر دشواری‌ها و رنج‌ها به میان نیاید؟ چرا این سخن فراتر از به صدا درآوردن اشیا، ساختارهای نابرابر جاومع را به پرسش وا ندارد؟ آیا رنج جنگ و نابرابری و گرسنگی برای انسان کمتر از رنج کروناویروس است؟ چرا پای خدا در آن‌جا به میان نیاید؟ بیماری و مرگ، انسان را به دامن خدا پناهنده می‌کند؛ اما چرا خدای مُرده[19]؟ چرا خدایی که صرفا برای اعلام روز ملی دعا به وسیله به کار می‌آید[20] و در روزهای دیگر جلوی جنگ و کشتار او را نمی‌گیرد؟

***

بیماری و دینداری، مسئله‌ی همه کسانی است که در این سیاره‌ی رنج، به انسان و رنج‌ها و دشواری‌هایش می‌اندیشند. دشواری که آمریکایی‌ها را به صف نماز مسلمانان می‌کشاند[21]؛ چرا در ایام غیر دشواری چنین نکند؟ ادیان برای فرارَوی انسان آمده‌اند[22]؛ چرا همه موحدان را پیرامون کلمه‌ای واحد به فراز، گرد هم نمی‌آورد؟ «قُل یا أَهلَ الکِتابِ تَعالَوا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ بَینَنا وَبَینَکُم»[23].

***

در اینجا، در جامعه ما البته دینداریِ انسان ایرانی، چیزی است فراتر از پاچیدن آب مقدس در خیابان، یا به صدا درآوردن اشیا. در زمانه‌ای که جهان آماده می‌شد تا پس از اعلان مرگ خدا، در مراسم ختم او شرکت کند؛ ایران ما جشن تولدی جدید برای خدا گرفت. انقلابی به نام خدا روی داد؛ تاریخ خدا و ایام‌الله آغاز شد.

کروناویروس که آمد اما برخی از سکولار شدن آینده ایران گفتند؛ از این‌که «کرونا ایران را به سمت سکولاریسم پرتاب می‌کند.» یا همان تحلیل تکراری که کرونا همه چیز را فرو می‌پاشد. در کنار همه این «ارجاف»‌ها نیز بودند کسانی که فرصت را مناسب دیدند تا با باورهای خرافی خود را به نام دین در جامعه بگسترانند. این‌ها زمینه‌ای فراهم آورند تا برخی به اصطلاح روشنفکران دینی، به هر چه دین و دینداری است شمشیر بکشند. دیالکتیک همیشگی تحجر و تجدد، و کسانی که گاه و بیگاه، سر از لانه‌ی بالای ساعت بیرون می‌آوردند و آن حرف تکراری‌شان را باز می‌گفتند که وضع همه چیز خیلی بد است و ما فرومی‌پاشیم و حتی شاید فروپاشیده‌ایم و خبر نداریم!

حالا اما دو ماهی از آغاز این بیماری و دشواری گذشته است. نه از خرافات متحجران خبری هست و نه از یاوه‎های متجددان و نه از فروپاشی. پیمایشی که اخیراً منتشر شده[24] که نشان می‌دهد دینداری ایرانی در این ایامِ دشواری، رشد کرده است. جوهره‍‌ی دینداریِ متمایز ایرانی، آن‌قدرها عقلانی و انسانی است که در ایامی که به اقتضا شرایط، کلیه مناسک، آیین‌های دینداری و نیایش‌های جمعی؛ و حتی نمازهای جمعه، مساجد و حرم‌ها تعطیل شده است؛ نه تنها نبض دین در جامعه ایرانی به فرود نیافتاده بلکه یک‌سره در فراز است و این‌بار در صورتی اجتماعی، با محوریت مفاهیمی همچون انفاق، احسان، جود، مواسات، خیر، برّ، اخوت، تعاون و صدقه، به همدلی، انسجام و کنشگری اجتماعی ما کمک می‌کند.

به احتمال زیاد آینده دینداری در جهان با پاچیدن آب مقدس در خیابان رقم نخورد؛ بر اساس یاوه روشنفکران در رسانه‌ها اتفاقی نیافتد و با خرافه‌های متحجران منحرف نشود. گویی خداوند مقدر کرده که آینده دینداری در جهان از خیابان و کلیسا و مسجد رقم نخورد. بلکه از یک نقطه در یک بیمارستان رقم بخورد؛ از جایی که آن روحانی جوانِ در حال خدمت به بیماران کروناویروس، هنگامی که همسر و نوزاد خردسالش را از دست داد؛ در گوشه‌ای از بیمارستان نشست و گریه کرد. چه بسا آینده دینداری در جهان دقیقا از این نقطه‌، از همان نقطه‌ای که او نشسته بود، رقم بخورد.