طبقه سه

خلاصه یادداشت:

بیان مسئله

چندی است استدلال فرزند یکی از نمایندگان مجلس شورای اسلامی مبنی بر «ژنِ خوب» و «خونِ خوب» در شبکه‌­های اجتماعی دست به دست می­‌شود  و واکنش­‌های توأم با بهت و نفرت متعددی را برانگیخته است. فرزند یکی از مسئولین بلندپایه­‌ی جمهوری اسلامی ایران[1] در سخنانی ضمن نقدِ انتقاد از مفهوم­‌هایی همچون «آقازادگی»، موفقیت اقتصادی خود را محصول ژنِ خوب و خونِ خوب خود می­‌داند.

فرزندِ عارف می‌­گوید: «آن کسی که توانایی دارد، به جایی رسیده، حتما استعدادهایی داشته، این استعداد، بحث ژن و وراثتی وجود دارد.. بالاخره این خون می آید و می رسد، همینطوری کسی نمی تواند ادعا کند اصل و نسب دارد. افتخار می­کنم این توانایی ها از دوتا ژن خوب آمده.»

واکنش­‌ها به این سخنان محدود به رقیبان و مخالفان سیاسی پدرش نبود. برخی هواداران هم­‌جبهه با نماینده­ی کنونی مجلس نیز پا به پای دیگران، بلکه شاید تندتر از دیگران به نقد و هجو این آقازاده پرداختند. واکنش­‌ها اما در عین انتقادی بودن، نوعی از استدلال را در خود داشت که سخنان فرد مذکور را به یک اشتباه بیانی (گاف) ارجاع می­‌داد. به استدلالِ اشتباهی که از روی سادگی بیان شده است. مراجعه به فیلم اظهارات اما چیزی خلاف این را ثابت می­کند. گوینده­‌ی این سخنان را در چند فراز با یقین کامل بیان می­‌کند. تقلیل این استدلال به یک تکه کلام و یا اشتباه بیانی درست نیست؛ ما با یک «فراتر از اشتباه» مواجهیم.

این یادداشت می­‌کوشد فارغ از آن­جه در متن این رویداد اتفاق افتاده، مروری بر فرامتن اجتماعی آن داشته باشد. استدلالِ «ژن خوب» فارغ از ساخت متنی و منطق ذهنی و بیانی گوینده که ممکن است درست یا غلط باشد، واجد یک بستر اجتماعی مشخص است. سخن این آقازاده فراتر از یک گفته، نشانه­‌ای است از یک وضعیت اجتماعی. اغلب نقدهای نوشته شده درباره­‌ی مسئله­‌ی ژنِ خوب، اگر این توفیق را می­‌یافت که از تقلیل آن به یک اشتباه بیانی فراتر می­‌رفت، آن را از منظر منطقی نقد می­‌کرد؛ خلق مفهوم «ژن خوب» در چهارمین دهه پس از انقلاب اما بیش از یک اشتباه یا یک منطق اشتباه، محصول یک وضعیت اجتماعی است و این یادداشت می­خواهد به مرور این وضعیت بپردازد. 

ژنِ خوبِ طبقه مرفه جدید

بخش مهمی از زمینه­‌های اجتماعی بروز چنین استدلالی را می­توان ذیل مفهوم «طبقه مرفه جدید» جستجو کرد. طبقه­‌ای که رهبر انقلاب دو دهه قبل نسبت به ایجاد آن هشدار[2] و سپس خبر[3] داده بود. این طبقه اگر چه ریشه­‌های روشنی در اقتصاد و اقتصاد سیاسی دارد[4] اما منحصر در آن نیست. اگر چه «طبقه» در ادبیات و وضعیت رایج، در نسبت با تولید ثروت شکل می­‌گیرد اما ریشه ایجاد طبقه مرفه جدید به مثابه یک ناطبقه­، «انحصار» است. طبقه مرفه جدید از طریق انحصار در ثروت و قدرت متمایز می­‌شود و منزلت می­‌یابد و با طبقه متوسط به بالا، که می­‌کوشد از طریق مصرف متمایز شود، در یک همبستگی قرار می­‌گیرد.

این یک واقعیت است که شکل‌­گیری یک طبقه مرفه جدید پس از پیروزی انقلاب اسلامی، منتهی به حلقه­‌ی بسته­‌ای از افراد مرتبط با قدرت شده که اگر چه موقعیت­‌شان در مناصب گوناگون «متغیر» است اما «متزلزل» نیست. افرادی که در دوره­ای وارد قدرت می­‌شوند ولی هرگز خارج نمی‌شوند و در تمام ادوار پس از آن در همان موقعیت باقی­ می­‌مانند؛ وقتی کسی از عالی­‌ترین پست­‌های تخصصی (وزارت پست و تلگراف و تلفن) به عالی­‌ترین پست­‌های مدیریتی (معاون اول ریاست جمهور)، از آن­جا به عالی­‌ترین سطوح سیاست­‌گذاری (مجمع تشخیص مصلحت نظام) منتقل شده و در همین موقعیت عزم خود را برای کسب عالی­‌ترین مقام اجرایی کشور جزم کند (نامزدی در انتخابات 1392)، آن­گاه پستی تقنینی را به دست بیاورد و سر جمع طی دو دهه­‌ی اخیر (76-96) همواره در این سطوح قرار داشته باشد، اگر چه به لحاظ فردی سلیم­‌النفس باشد اما این موقعیت ثابت بی­‌شک برای خانواده­ و اطرافیان او، حسِ دارا بودن ژنِ خوب را به وجود خواهد آورد. مسیر رسیدن فرد مورد نظر به این موقعیت­ها و پست­ها کاملاً متفاوت است: انتخاب توسط رئیس جمهور+ رأی اعتماد نمایندگان مجلس (وزارت)، انتخاب تام توسط رئیس جمهور(معاونت)، انتخاب توسط رهبری (عضو مجمع تشخیص)، تأیید توسط شورای نگهبان (نامزدی ریاست جمهوری) و انتخاب مستقیم توسط مردم (نماینده­ مجلس). هیچ کدام از این انتخاب­‌ها نیز غیرقانونی نبوده است. اصلِ نقض نشده بر سلامت اقتصادی فردِ مذکور و افراد وابسته به وی دلالت دارد. با این حال تداوم در حضور در موقعیت­‌های متکثر و متنوع قدرت زمینه­‌سازی نوعی خود برتربینی خواهد بود. مشخص است که مرادم از «خود برتر بینی» فراتر مذمت و یا حتی یک ویژگی اخلاقی است. مقصود توصیف یک وضع اجتماعی است. اصولاً استدلال ژنِ خوب، بیشتر از آن­که ماهیت انشائی و ایجادی داشته باشد، توصیفی دقیقی است از یک وضعیت واقعاً موجود.

اکنون این پرسش مطرح است که با توجه به محدودیت منابع، حضور مستمر یک نفر یا یک مجموعه از افراد، در عرصه­‌های متنوع قدرت ممکن نیست. آن ­چه این قاعده را خرق می­‌کند این است که فرد مذکور دارای ویژگی­‌های ذاتی خارق­العاده­‌ای باشد. وقتی این امر به ظاهر غیرممکن روی می­‌دهد، فرد مذکور یا فرزند و نسل­‌های بعد فرد مذکور به این نتیجه می­‌رسند که این برتری ذاتی و ژنتیک، واقعاً وجود دارد. تصور ژن برتر، لزوماً هم­بسته با تمکن ناشی از تکاثر ثروت نیست. همچنان که لزوماً نیاز نیست این ثروت از طریق فساد گرد هم آید. انباشت قدرت نیز می­تواند به این انگاره دامن بزند. فرزندِ عارف صادقانه این حسِ برتری را بیان کرده است اما این یک حس کاملاً جاری در طبقه­‌ای واقعاً موجود در جامعه است.

اگر منشأ ایده­‌ی ژن خوب را «چرخش قدرت در یک طبقه مشخص» یا «بقا یک طبقه مشخص در قدرت» بدانیم، آن­گاه با نگاهی مجدد به صحنه­‌ی قدرت در کشور می­توان این حدس قوی را زد که ایده­‌ی ژن برتر پس زمینه­‌ی عمومی ذهنِ بسیاری از آقازادگان دوجناح سیاسی عمده است. دو جناحی که هر یک در رقابت برای بقا در قدرت از دیگری پیشی می­‌گیرند و از قضا در سر جمع ماجرا، رقیبان پدرِ آقازاده­‌ی مذکور، یعنی جریان موسوم به اصولگرا در این رقابت همواره پیروزتر و در قدرت پایدارترند!

این به ما کمک می­‌کند که مسئله را در جایگاه واقعی خودش تحلیل کنیم: آقازاده‌ی عارف یک تاجر است. او کاندیدای عضویت در اتاق بازرگانی است و در ایران است تا به گفته­‌ی خود پای شرکت­‌های خارجی، از آفریقای جنوبی را در ایران بازکند. خطیرتر از او اما آقازادگانی هستند که امروز در حال تحصیل در خارج کشورند و فردا تاجر-دولت­مردان مهمِ جامعه ما خواهند بود. فارغ از تأثیرات سیاسی بقا در قدرت، این پیامدهای اجتماعی آن است که قابل توجه است.

بقا در قدرت و تنازع بقا در جامعه

این روزها خبرهای تکان­ده‌نده­ای از رواج خشونت در جامعه به گوش می­‌رسد. اخبار دیگری هست که منتشر و یا برجسته نمی­شود. آتنا و بنیتا، جنسیت و اقتصاد، تنها دو «قربانی»­ و «بستر» بروز این خشونت هستند. در یک سطح کلان­‌تر و اجتماعی، نیاز عاملان این جنایت­‌ها و پاسخی که به این نیاز می­‌دهند، عاملیت اصلی ماجراست. تولید این نیاز یا پاسخ به آن، محصول نوعی تنازع بقا در سطح عمومی جامعه است. این تنازع بقای جاری در بدنه­‌ی جامعه بیشتر از هر چیز محصول تداوم بقا در سطوح نخبگانی است. تداوم بقا، طبقه­ مرفه‌ی را به وجود می­‌آورد که به عریان­‌ترین وجه در پی حفظ وضع موجود خود است و پناه بردن به اقتصاد سرمایه­‌داری و تجویز تناع بقا صورت تئوریک این خواست است.

بسیاری آقازاده­‌ی مذکور را پس از گفتن آن حرف­‌ها سرزنش کردند اما کمتر کسی توجه کرد که این حرف­‌ها در واقع متن استدلال­‌هایی است که هر روزه در قالب منطق اقتصاد سرمایه­‌داری تولید می­‌شود. شاید یک «تاجر» و (نامزد اتاق بازرگانی) نتواند این منطق را به خوبی توضیح بدهد اما «طبقه مرفه جدید» برای این کار تئوریسین­‌ها و (پژوهشگر اتاق بازرگانی)[5] خاص خود را دارد. به عنوان نمونه به این گفته­‌ها توجه کنید: «واقعیت این است که به دلایل متعدد و بسیار پیچیده­ اجتماعی یک عده­‌ای از مردم توانمندی آن را ندارند که در یک دوره زمانی وضعیت مالی خود را به یک مطلوبیت نسبی برسانند و در مقابل عده­ای به دلایل متفاوتی مانند استعداد، مهارت، توانمندی یا حتی شانس و اقبال ثروتمند شده­‌اند ... در هر جامعه­ ای عده­ای تمایل زیادی به کار کردن ندارند و مشکل­‌شان هم این نیست که در رفاه کامل مادی نیستند. در مقابل عده­ای هم تلاش دارند از هر طریقی ثروتمند شوند و این گرایش­‌های طبیعی انسان است.» این حرف­‌های به ظاهر ساده، اوج استدلال­ طرفداران اقتصاد موسوم به آزاد درباره­‌ی نابرابری اجتماعی است. این که گفته شود فقر محصول کم­‌کاری فقرا و ثروت محصول استعداد، مهارت و اقبال ثروتمندان است، چه تفاوتی با استدلال ژنِ خوب دارد؟ همان­‌گونه که آقازادگان از استدلال ژن خوب برای پیش‌برد کارهای خود استفاده می­‌کنند، طبقه­‌ی مرفه جدید پس از انقلاب، که همواره توفیق حضور در مناصب مختلف را داشته و دارند، از اقتصاد آزاد برای فعالیت­‌های اقتصادی خود پوشش می­‌گیرند.

چه باید کرد؟

تداوم بقای طبقه­‌ی مرفه جدید (ایجاد شده پس از پیروزی انقلاب اسلامی) در قدرت، به بازتولید و بازترجمه­‌ی تئوری­‌هایی در جامعه منجر می­شود که استعلاطلبی را در نخبگان و تناع بقا را در توده­‌های جامعه دامن می­‌زند. برتری ژنتیک صورت­‌بندی طنزآلود این وضعیت است. صورت­­‌بندی علمی آن را را اقتصاد سرمایه­‌داری تئوریزه می­‌کند. جنگ فقر و غنایی که امام خمینی مطرح و بر آن پافشاری می­کردند، در واقع در تقابل با این تئوری و وضعیت تنازع بقا بوده و هست. امروز و سه دهه پس از آخرین تأکیدهای امام خمینی بر نهضت مقدس جنگ فقر و غنا، نسیان تام این آنتی تز، به بسط طبقه مرفه جدید جامعه یاری­‌های بسیاری رسانده است. اگر روزگاری اهالی طبقه مرفه جدید در پی اکتساب و انحصار ثروت و سپس سیاست بودند، امروز به وضوح می­‌توان دید که این طبقه به فاشیسم روی آورده است. دو دهه قبل آقازاده­‌ی صاحب ژنِ خوب هنوز بهره­‌گیری از ژنِ خوب خود را شروع نکرده بود. هیچ آقازاده­‌ی دیگری هم نمی­‌توانست درباره ژن خوب استدلالی مطرح کند. چون هنوز طبقه مرفه جدید به این بسط و بلوغ و قدرت دست نیافته بود. امروز این طبقه واجد چنین تمکن و امکاناتی شده و اندیشه و گفتار خود، تمایلات فاشیستی­اش را آشکار کند. آیا گرایش طبقه مرفه جدید به فاشیسم، برای آینده­ی اجتماعی ما و آینده انقلاب اسلامی خطرناک نیست؟ البته که همدردی با قربانیان «تناع بقا» امری است بایسته اما ضرورتی­‌تر آن است که برای «بقای در قدرت» فکری کنیم.

طبقه مرفه جدید با سرعت سرسام­‌آوری به فاشیسم میل می­‌کند. تنازع بقای تجویزی توسط اقتصاد سرمایه­‌داری آینده­ هولناکی را به دنبال خواهد داشت. باید به راهکارِ خمینیستی این وضعیت، نهضت مقدس جنگ فقر و غنا بیشتر بیاندیشیم.